Ozın, ozaq yaña yıl bäyrämnärennän soñ tatar gäzitläre dä yal itärgä buldı axrısı. Bu atnada matbuğatta, iñ qaynar bäxäslär kiterep çığarğan tema - “Tatar cırı-2002“ television estrada festivale buldı.
«Räxät yäşibez, cırlap yäşibez» dip yazıp çıqtı bu xaqta Watanım Tatarstan gäzite. Xäbärçe Asia Yunısova şuşı çaralarda qatnaşıp, gäzit bitlärendä üze kürğän - belgännär belän tanıştırdı. Avtor anda «Firgäwennär yortı»na kilgän xalıqnıñ xätär maşinalardan çığıp atlap kerüenä iğtibar itä. Bolar inde kesäle keşelär, digän näticä çığarıp avtor, foyeda yörengän äybät kiemle keşelär arasında yazuçı, şağir xalqın oçratmam, dip qurqqan. Ämma, alar oçrağan, läkin yazuçılar anda ciñüçe, cır avtorları sıyfatında ğına bulğan ikän. Asia Yunısova älege cır bäygeseneñ yıldan yıl oyışqanraq uzuına da iğtibar itä. Moña sponsorlarnıñ da qatnaşuı yärdäm itäder. Avtor fikerençä, festival’neñ töp oyıştıruçısı – «Bars-Media» şirkäte cır industriäsen oyıştırğan. «Anıñ quldaşı – «Tatar radiosı» bu şirkättä yazdırğan muzıkal äsärlärne propagandalıy, cırı bulğaç, cırlap toruçı artistlar bulğaç – industriä bulmıy qalmıy»,- dip yaza Asia Yunısova Watanım Tatarstan gäzitendä. Menä mäqälädän ber özek:
«Altın Bars» sınnarın cırçılarğa zurdan qubıp, xalıq premiäse dip tapşırdılar. Bälki tıynağraq itep, bezneñ firma premiäse dip äyterä kiräkter. «Tatar cırı» dip äytüdä dä geografik kiñleklär küzallana. Bälki bu oçraqta da «Yıl cırı» yäki «Cır bäyräme» kebek atamalar qulayraq bulır ide. Annarı inde, xalıq üzeneke dip qabul itkän, iñ qäderlegä äylängän cırlardan elekkeğeçä ike yılğa ber märtäbä menä şundıy «Tatar cırı» festival’läre ütkärep bulır ide. Älege konsertta Mädäniät ministrlığı berniçek tä qatnaşmağan. Dimäk, ministrlıqnıñ bu bäyrämgä qarata üz fikere bar. Fiker, mönäsäbät, bulu yarıy ul. Läkin 80-90 nçı yıllarda ike yılğa ber ütkärelep kilgän «Tatar cırı» festival’lären bötenläy onıtıp beterdek bit. Anda cırçılar tatarlar yäşägän här taraftan ciela torğan ide häm cırçılar xalıq cırların da uñışlı başqarğan surättä genä finalğa ütä ala ide.»
Menä şuşı küñelne tırnağan kimçeleklär bulmağan oçraqta «Bars-Media» firması başlap cibärgän «Tatar cırı» bäyräme, bäkli, çınnan da, xalıqnıqı bulır kitär, digän ömet belderä Asia Yunısova Watanım Tatarstan gäzitendä. Zaman atnalığı da cır bäygesenä üz iğtibarın birde. Gäzit xäbärçese Ğäbderäxim lauriatlar isemlege belän genä kileşmiçä, xalıq arasında üze soraştıru ütkärgän. Anıñ «Tatar cırı–2002» digän isemlektä nindi cırlarnı kürergä telär idegez digän sorawğa şundıy cawap birelgän. Näfqät Niğmätullin, Räsim Nizamov, Rezeda Qadırova, Rezeda Töxvätullina, Alsu Xabibullina, Zöhrä Şärifullina, Zaman yegetläre, Elmir Gazizullin, Asaf Wäliev. Bu cırçılarnıñ berse dä «Bars –Media» ütkärgän bäygeneñ ciñüçelär isemlegenä kermägän. Şähri Qazan gäziteneñ bu çarağa mönäsäbäte mäqäläneñ baş isemennän ük añlaşılıp tora ide. Basmanıñ İlhamiät quşımtasında dönya kürgän yazma «Tamaşaçı elekke «Tatar cırı»n sağına» dip atala ide. «Tatar cırı» diüğä küñeldä ğasırlar töpkelennän urğılıp çıqqan häm xalqıbız küñelendä urın alğan cırlar kilep basa. Xäzerge zamanda cır ölkäsendä dä «Sin – miña, min - siña» prinstibı belän yäşibez, digän ruxtağı fikerne äytä avtor Lutsiä Ğalimcanova. Mädäni comğa gäzite dä tatar cırı turındağı söyläşüdän çittä qalmadı. Anda «Qanatlan, tatar cırı!» digän yazma basıldı häm bu mäqälädä şaqtıy tänqidı süzlär äytelä.
İntertat.ru elektron gäzitneñ tatar bülegendä basılğan yazma - «Tatar cırı-2002» digän çara turında icat itelgän iñ usal yazma bulğandır. Anıñ avtorı İskändär Siraci «cırçılar cırlıy belmi, tekstlar - mäğnäsez, häm çın professional kompozitor, başqaruçılar anda qatnaşmadı kebek ğäyepläwlär taşlıy. Elektron gäzit bulğaç, anda basılğan yazmalarğa reaksiä dä şunda yuq, gäzitneñ forum bülegendä, bik tiz arada barlıqqa kilde. Mäsälän, anda cırlar primitiv, bizäleşe, mäğnäse yuq digän süzlär äytelä, tatar estradası yaña canlarnı öyränerğä tieş, digän täqdimnär äytelä.
Matbuğatta tikşerelğän İkençe zur tema - tellär turındağı qanunnıñ 10 yıllığı. Watanım Tatarstan ğäzitendä, küptän tügel bulıp ütkän parlament cıyılışında törle däräcäle citäkçelär uqığan notıqlar basılıp çıqtı. Ä Mädäni comğa gäzitendä isä Däwlät Şurasınıñ komissiä citäkçese Razil Wälievnıñ külämle çığışı basıldı. Ul anda respublikada qanunnıñ ğämäldä bulğan yıllarda eşlängän eşlär turında xisap tota. Qanunıbız zaman taläplären çağıldırıp betermi, şuña kürä aña üzgäreşlär häm östämälär kertergä kiräk dip yaza. Qazan şähärendäğe mäktäplärdä tatar telen öyränü eşe yarıysı ğına bulsa da, bu eş balalar baqçalarında, xätta tatar balalar baqçalarında bötenläy qänäğätlänerlek tügel. 90nçı yıllarda tatar häm urıs gäzitlärendä, radio häm televideniedä tatar telen öyrätü däresläre alıp barıla başlağan ide, tora bara alar da yuqqa çıqtı. Respublikada haman da milli mäğärif kontseptiäse yuq häm başqa küñelsez küreneşlär turında da yaza Razil Wäliev. Anıñ yazmasınnan tağın ber özek
«Tatar tele çın mäğnäsendä däwlät telenä äylänsen öçen, iñ elek suveren däwlätebez buluı kiräk. Däwlät xezmätkärläre şul teldä söyläşkändä, şul teldä eş yörtkändä, däwlät belän idärä itkändä genä älege tel – bu oçraqta tatar tele, çın mäğnäsendä däwlät tele däräcäsenä kütärelä alaçaq. Yäşäw häm eşläw öçen artıq kiräge bulmağan telne, ul telne belmiçä räxätlänep yäşäp bulğan ildä, berqayçan da tieşle däräcädä öyränmäyäçäklär. Küptän tügel Rusiä Duması qabul itkän häm Prezident Putin qul quyğan mäğlüm qanunnıñ kiläçäktä tatar telen üsterüdä niqädär zıyan kiteräçäge xaqında ozaqlap söyläp torunıñ kiräge yuqtır. Xäzer bezneñ Rusiä Konstitutsiä sudına möräcäğät itüdän başqa çarabız yuq. Ägär inde, anda da, Konstitutsiäne bozğan qarar qabul itsälär, keşe xoquqların yaqlawçı xalıqara oyışmalarğa häm sudlarğa möräcäğät itärgä turı kiläçäk»,- digän fikerlär äytä anda Razil Wäliev. Anıñ süzlärençä bu qanunğa üzgäreşlär kertü – ölgerğän mäs’älä, häm anı ozaqqa suzmıy 2003 yılnıñ berençe yartısına xäl itärgä kiräk.
Mädäni comğa gäzitendä basılğan tağın ber yazma belän tanışu qızıqlı bulır. Gäzit xäbärçese Çulpan Färxetdinova Tatar İctimaği Üzägendä bulıp ütkän kiñäşmä xaqında yaza. Anda Qazannı saqlağanda şähit kitkännärgä quyelğan häykäl turında süz barğan. Tatar ictimaği üzäge citäkçese Räşit Yäğfärov mäsälän piramida eçenä kertelgän yädrä sürätendäğe häykälne uñışsız dip sanıy. Sänğät belgeçe Güzäl Wälieva –Söläymanova, tatar arxitekturası öçen piramida xas tügel, yädrädä ğäräpçä yazılğan Qör’än süräse dä ğäräp-möselman ideyasın mısqıl itü kebegräk añlaşıla, dip äytä. Ul bu häykäldän baş tartırğa häm yañadan belgeçlärdän torğan jüri cıyarğa çaqıra. Yazuçı Mösäğit Xäbibullin isä mondıraq fikerlär äytä:
«Minemçä, häykälne Kremlğä bäylärgä kiräkmider. Manara urınına salunı xuplamıym. Manaranıñ üzen torğızsañ, äybäträk bulır ide. Qazansunıñ tege yağında Qazanğa höcüm itkändä başların salğannarğa çasovnya tora, ä beznekelärgä bu yaqta salırğa kiräk, häm ul ideya-estetik qıymmäte yağınnan da, küläme belän dä çasovnya kim bulmasın. Häykäl üzendä qıçqırıp äyterä yaramağan ser saqlarğa tieş», - dip äytä anda yazuçı Mösäğit Xäbibbullin.
Восточный экспресс gäziteneñ Tatar ğasırı säxifäse dä qızıqsınu uyata. Anda Orenburgnıñ Äsäkäy awılında yäşäwçe tatar jurnalistı Färit Noğmanovnıñ yazması basılıp çıqtı. «Dissident İz Asekeevo» digän mäqälädä «Российская газета»nıñ yazması häm Färit Noğmanovnıñ üzeneñ yazması urın aldı. Xäteregezdä bulsa, Färit Noğmanov rayon gäzitendä xakimiätlärne tänqitläp çıqqan bulğan. Şunnan soñ, «ul wahapçı», «ul qanun boza», dip anı törleçä ğäyepli başlağannar. Färit äfändene ezärlekläw hamanda däwam itä. Anı yaqlap çığış yasağan jurnalistlar belän bergä, anı xurlağan, xakimiätlär yağına basqan kollegaları da barlıqqa kilgän . Färit Noğmanovnıñ yöräge awırtu säbäple, soñğı waqıtta ul urın östendä yatıp, däwalanırğa mäcbür. Anıñ çığışınnan ber özek:
«Uraza waqıtında miña ber törkem awıl qartları kilde. Alar, beraz taptanğannan soñ, östälgä aqça çığarıp saldı. «Bu siña, däwalanırğa, balalarnı da keşe itäse bar. Az inde bu, ğafu it, pensiädän ciydıq. Läkin sin alarnı alırğa tieş. Ägär bezne yaqlağan keşegä yärdäm itmäsäk, bez üzebezne üzebez ğafu itä almabız. Al, häm, ulım, şunı onıtma- bez, sineñ awıldaşların, härwaqıt sineñ yaqlı» dip äytte alar. Min küz yäşlären tıyıp tora almadım. Ğömeremdä alğan iñ qäderle gonorar bulğandır bu. Eş anıñ zurlığında tügel, ä keşelärneñ räxmätle buluında. Ber yıl elek, tatarlar arasında andıy berdämlekneñ mömkin bulmawın şunda ğına añladım.»
Şuşı könnärdä genä Färit Noğmanovnıñ internetta üz säxifäse açıldı. Anda anıñ tarixı, mäqäläläre, çığışları urın alğan. Adresı www.fnugumanov.narod.ru
Bikä Timerova
«Räxät yäşibez, cırlap yäşibez» dip yazıp çıqtı bu xaqta Watanım Tatarstan gäzite. Xäbärçe Asia Yunısova şuşı çaralarda qatnaşıp, gäzit bitlärendä üze kürğän - belgännär belän tanıştırdı. Avtor anda «Firgäwennär yortı»na kilgän xalıqnıñ xätär maşinalardan çığıp atlap kerüenä iğtibar itä. Bolar inde kesäle keşelär, digän näticä çığarıp avtor, foyeda yörengän äybät kiemle keşelär arasında yazuçı, şağir xalqın oçratmam, dip qurqqan. Ämma, alar oçrağan, läkin yazuçılar anda ciñüçe, cır avtorları sıyfatında ğına bulğan ikän. Asia Yunısova älege cır bäygeseneñ yıldan yıl oyışqanraq uzuına da iğtibar itä. Moña sponsorlarnıñ da qatnaşuı yärdäm itäder. Avtor fikerençä, festival’neñ töp oyıştıruçısı – «Bars-Media» şirkäte cır industriäsen oyıştırğan. «Anıñ quldaşı – «Tatar radiosı» bu şirkättä yazdırğan muzıkal äsärlärne propagandalıy, cırı bulğaç, cırlap toruçı artistlar bulğaç – industriä bulmıy qalmıy»,- dip yaza Asia Yunısova Watanım Tatarstan gäzitendä. Menä mäqälädän ber özek:
«Altın Bars» sınnarın cırçılarğa zurdan qubıp, xalıq premiäse dip tapşırdılar. Bälki tıynağraq itep, bezneñ firma premiäse dip äyterä kiräkter. «Tatar cırı» dip äytüdä dä geografik kiñleklär küzallana. Bälki bu oçraqta da «Yıl cırı» yäki «Cır bäyräme» kebek atamalar qulayraq bulır ide. Annarı inde, xalıq üzeneke dip qabul itkän, iñ qäderlegä äylängän cırlardan elekkeğeçä ike yılğa ber märtäbä menä şundıy «Tatar cırı» festival’läre ütkärep bulır ide. Älege konsertta Mädäniät ministrlığı berniçek tä qatnaşmağan. Dimäk, ministrlıqnıñ bu bäyrämgä qarata üz fikere bar. Fiker, mönäsäbät, bulu yarıy ul. Läkin 80-90 nçı yıllarda ike yılğa ber ütkärelep kilgän «Tatar cırı» festival’lären bötenläy onıtıp beterdek bit. Anda cırçılar tatarlar yäşägän här taraftan ciela torğan ide häm cırçılar xalıq cırların da uñışlı başqarğan surättä genä finalğa ütä ala ide.»
Menä şuşı küñelne tırnağan kimçeleklär bulmağan oçraqta «Bars-Media» firması başlap cibärgän «Tatar cırı» bäyräme, bäkli, çınnan da, xalıqnıqı bulır kitär, digän ömet belderä Asia Yunısova Watanım Tatarstan gäzitendä. Zaman atnalığı da cır bäygesenä üz iğtibarın birde. Gäzit xäbärçese Ğäbderäxim lauriatlar isemlege belän genä kileşmiçä, xalıq arasında üze soraştıru ütkärgän. Anıñ «Tatar cırı–2002» digän isemlektä nindi cırlarnı kürergä telär idegez digän sorawğa şundıy cawap birelgän. Näfqät Niğmätullin, Räsim Nizamov, Rezeda Qadırova, Rezeda Töxvätullina, Alsu Xabibullina, Zöhrä Şärifullina, Zaman yegetläre, Elmir Gazizullin, Asaf Wäliev. Bu cırçılarnıñ berse dä «Bars –Media» ütkärgän bäygeneñ ciñüçelär isemlegenä kermägän. Şähri Qazan gäziteneñ bu çarağa mönäsäbäte mäqäläneñ baş isemennän ük añlaşılıp tora ide. Basmanıñ İlhamiät quşımtasında dönya kürgän yazma «Tamaşaçı elekke «Tatar cırı»n sağına» dip atala ide. «Tatar cırı» diüğä küñeldä ğasırlar töpkelennän urğılıp çıqqan häm xalqıbız küñelendä urın alğan cırlar kilep basa. Xäzerge zamanda cır ölkäsendä dä «Sin – miña, min - siña» prinstibı belän yäşibez, digän ruxtağı fikerne äytä avtor Lutsiä Ğalimcanova. Mädäni comğa gäzite dä tatar cırı turındağı söyläşüdän çittä qalmadı. Anda «Qanatlan, tatar cırı!» digän yazma basıldı häm bu mäqälädä şaqtıy tänqidı süzlär äytelä.
İntertat.ru elektron gäzitneñ tatar bülegendä basılğan yazma - «Tatar cırı-2002» digän çara turında icat itelgän iñ usal yazma bulğandır. Anıñ avtorı İskändär Siraci «cırçılar cırlıy belmi, tekstlar - mäğnäsez, häm çın professional kompozitor, başqaruçılar anda qatnaşmadı kebek ğäyepläwlär taşlıy. Elektron gäzit bulğaç, anda basılğan yazmalarğa reaksiä dä şunda yuq, gäzitneñ forum bülegendä, bik tiz arada barlıqqa kilde. Mäsälän, anda cırlar primitiv, bizäleşe, mäğnäse yuq digän süzlär äytelä, tatar estradası yaña canlarnı öyränerğä tieş, digän täqdimnär äytelä.
Matbuğatta tikşerelğän İkençe zur tema - tellär turındağı qanunnıñ 10 yıllığı. Watanım Tatarstan ğäzitendä, küptän tügel bulıp ütkän parlament cıyılışında törle däräcäle citäkçelär uqığan notıqlar basılıp çıqtı. Ä Mädäni comğa gäzitendä isä Däwlät Şurasınıñ komissiä citäkçese Razil Wälievnıñ külämle çığışı basıldı. Ul anda respublikada qanunnıñ ğämäldä bulğan yıllarda eşlängän eşlär turında xisap tota. Qanunıbız zaman taläplären çağıldırıp betermi, şuña kürä aña üzgäreşlär häm östämälär kertergä kiräk dip yaza. Qazan şähärendäğe mäktäplärdä tatar telen öyränü eşe yarıysı ğına bulsa da, bu eş balalar baqçalarında, xätta tatar balalar baqçalarında bötenläy qänäğätlänerlek tügel. 90nçı yıllarda tatar häm urıs gäzitlärendä, radio häm televideniedä tatar telen öyrätü däresläre alıp barıla başlağan ide, tora bara alar da yuqqa çıqtı. Respublikada haman da milli mäğärif kontseptiäse yuq häm başqa küñelsez küreneşlär turında da yaza Razil Wäliev. Anıñ yazmasınnan tağın ber özek
«Tatar tele çın mäğnäsendä däwlät telenä äylänsen öçen, iñ elek suveren däwlätebez buluı kiräk. Däwlät xezmätkärläre şul teldä söyläşkändä, şul teldä eş yörtkändä, däwlät belän idärä itkändä genä älege tel – bu oçraqta tatar tele, çın mäğnäsendä däwlät tele däräcäsenä kütärelä alaçaq. Yäşäw häm eşläw öçen artıq kiräge bulmağan telne, ul telne belmiçä räxätlänep yäşäp bulğan ildä, berqayçan da tieşle däräcädä öyränmäyäçäklär. Küptän tügel Rusiä Duması qabul itkän häm Prezident Putin qul quyğan mäğlüm qanunnıñ kiläçäktä tatar telen üsterüdä niqädär zıyan kiteräçäge xaqında ozaqlap söyläp torunıñ kiräge yuqtır. Xäzer bezneñ Rusiä Konstitutsiä sudına möräcäğät itüdän başqa çarabız yuq. Ägär inde, anda da, Konstitutsiäne bozğan qarar qabul itsälär, keşe xoquqların yaqlawçı xalıqara oyışmalarğa häm sudlarğa möräcäğät itärgä turı kiläçäk»,- digän fikerlär äytä anda Razil Wäliev. Anıñ süzlärençä bu qanunğa üzgäreşlär kertü – ölgerğän mäs’älä, häm anı ozaqqa suzmıy 2003 yılnıñ berençe yartısına xäl itärgä kiräk.
Mädäni comğa gäzitendä basılğan tağın ber yazma belän tanışu qızıqlı bulır. Gäzit xäbärçese Çulpan Färxetdinova Tatar İctimaği Üzägendä bulıp ütkän kiñäşmä xaqında yaza. Anda Qazannı saqlağanda şähit kitkännärgä quyelğan häykäl turında süz barğan. Tatar ictimaği üzäge citäkçese Räşit Yäğfärov mäsälän piramida eçenä kertelgän yädrä sürätendäğe häykälne uñışsız dip sanıy. Sänğät belgeçe Güzäl Wälieva –Söläymanova, tatar arxitekturası öçen piramida xas tügel, yädrädä ğäräpçä yazılğan Qör’än süräse dä ğäräp-möselman ideyasın mısqıl itü kebegräk añlaşıla, dip äytä. Ul bu häykäldän baş tartırğa häm yañadan belgeçlärdän torğan jüri cıyarğa çaqıra. Yazuçı Mösäğit Xäbibullin isä mondıraq fikerlär äytä:
«Minemçä, häykälne Kremlğä bäylärgä kiräkmider. Manara urınına salunı xuplamıym. Manaranıñ üzen torğızsañ, äybäträk bulır ide. Qazansunıñ tege yağında Qazanğa höcüm itkändä başların salğannarğa çasovnya tora, ä beznekelärgä bu yaqta salırğa kiräk, häm ul ideya-estetik qıymmäte yağınnan da, küläme belän dä çasovnya kim bulmasın. Häykäl üzendä qıçqırıp äyterä yaramağan ser saqlarğa tieş», - dip äytä anda yazuçı Mösäğit Xäbibbullin.
Восточный экспресс gäziteneñ Tatar ğasırı säxifäse dä qızıqsınu uyata. Anda Orenburgnıñ Äsäkäy awılında yäşäwçe tatar jurnalistı Färit Noğmanovnıñ yazması basılıp çıqtı. «Dissident İz Asekeevo» digän mäqälädä «Российская газета»nıñ yazması häm Färit Noğmanovnıñ üzeneñ yazması urın aldı. Xäteregezdä bulsa, Färit Noğmanov rayon gäzitendä xakimiätlärne tänqitläp çıqqan bulğan. Şunnan soñ, «ul wahapçı», «ul qanun boza», dip anı törleçä ğäyepli başlağannar. Färit äfändene ezärlekläw hamanda däwam itä. Anı yaqlap çığış yasağan jurnalistlar belän bergä, anı xurlağan, xakimiätlär yağına basqan kollegaları da barlıqqa kilgän . Färit Noğmanovnıñ yöräge awırtu säbäple, soñğı waqıtta ul urın östendä yatıp, däwalanırğa mäcbür. Anıñ çığışınnan ber özek:
«Uraza waqıtında miña ber törkem awıl qartları kilde. Alar, beraz taptanğannan soñ, östälgä aqça çığarıp saldı. «Bu siña, däwalanırğa, balalarnı da keşe itäse bar. Az inde bu, ğafu it, pensiädän ciydıq. Läkin sin alarnı alırğa tieş. Ägär bezne yaqlağan keşegä yärdäm itmäsäk, bez üzebezne üzebez ğafu itä almabız. Al, häm, ulım, şunı onıtma- bez, sineñ awıldaşların, härwaqıt sineñ yaqlı» dip äytte alar. Min küz yäşlären tıyıp tora almadım. Ğömeremdä alğan iñ qäderle gonorar bulğandır bu. Eş anıñ zurlığında tügel, ä keşelärneñ räxmätle buluında. Ber yıl elek, tatarlar arasında andıy berdämlekneñ mömkin bulmawın şunda ğına añladım.»
Şuşı könnärdä genä Färit Noğmanovnıñ internetta üz säxifäse açıldı. Anda anıñ tarixı, mäqäläläre, çığışları urın alğan. Adresı www.fnugumanov.narod.ru
Bikä Timerova