Bu programmalarda , xatın qızlarnıñ terlek - xäywän kebek bordel, faxişxanälärgä satıluı , qıynaluı, ezärleklänüe turında söyläp kilgäç qaysı ğasırda yäşibez soñ dip sorası kilä.Bmonıñ xatın qızlar turındağı xisabında da näk şul turıda süz bara. Citmäsä suğış tügel ä tınıçlıq waqıtında da xällärneñ ällä ni yaxşıdan bulmawı añlaşıla. Balkanda xatın qızlarnıñ satıluı problemanı kürsätep tora, ämma xatın qıznı saqlarğa tieşle keşelärneñ bu eşkä qatnaşuı küñelne tağı da nıq töşerä. Ägär dä tınıçlıq saqlau operatsieläre häm xalıqara yardäm faxişälekne arttıru , sexual explotatsie häm SPİDnıñ cäyelüenä turıdan turı bäylänä ikän , ömedlär bik tizlektä ömetsezlekkä äylänä. Barlıq legal konvensiälär xatın qıznı saqlau mäqsatın quysa da , alar köçqullanu qorbanı. Konflikt waqıtnda balalar häm xatın qızlar bigräk tä vaxşät, bäğersezlek hädäfe ,tağı da yamanı , ägär dä alar niçek tä bulsa qotılıp, yäşäp qalsa, alarnı ezärlekläüçelär cezalanmıy.’ Xatın qız, suğış , tınıçlıq ‘ xisabı xatın qızğa belä torıp yünälderelgän köç qullanunı üzgärtü mäqsatın quya.
Finländieneñ eleke saqlanu ministırı, BMOsı general sekretarı Kofi Annan tarafınnan konfliktta xatın qıznıñ täcribäsen tikşerü eşe belän wazıyfalandırılğan Elizabeth Rehn İrnaldie gazetası İrish TİMESga bugenge konflkitlarda xatın qız gäwdäse suğış qırınıñ ber öleşe xälenä kiterelde dip äytkän .Elizabeth Rehn Liberieneñ eleke finasn ministırı Ellen Johnson Sirleaf belän könçığış Timor, Kämpuçe, Balkan , İzrael , okupatsielängän Fälästin territorieläre Kolombia, Afrikada Somalia Sierra Leone Liberie häm Gineada bulğan. Äytep kitkän barlıq bu urınnarda konflikt bara. Alar bu säyäxätlärendä suğıştan başqa ber närsä dä belmägän niçä buın xatın qız oçratqan . Bu xatın qızlarğa belä torıp spid yoqtırılğan , yäki köçlängän balağa ütkän , mäqsat doşmanğa kündermä genä cibärü. Xatın qız kündermä cibärelgän xat konvertı gına bulıp tora.
Xisapta cineskä nigezlängän köç qullanu , ikençe yaqnı kimsetü qoralı bulıp tora dip äytelgän. Monıñ öçen xatın qız qullanıla. Alar köçlänä, ezärleklänä . Arta barğan sanda xatın qız suğış zonasınnan satıla , qol xälenä kiterelä , eşlätelä
yäki sex xezmätkärenä äyländerelä. İn kimendä 250meñ ä bälkim 500meñ xatın qıznıñ kübesenä 94-nçe yılda Rwanda da belä torıp spid yoqtırıldı. Bosnia Herzogovinda köçläü, qorsaqqa qaldıru , etnik tazartu forması ide. Küp kenä qorsaqlı xatın bala tudırğançı törmädä totıldı. Kosovoda 20meñnnän artıq xatın köçlände, alarnıñ zur öleşe balağa ütte. Könçığış Timorda , bäysezlek öçen köräş barğanda İndonezie yaqlı xärbilär massa külämdä xatın qıznı köçläde. Elizabeth Rehn ayrım xatın qıznıñ añlatqan qotoçqıç närsälärgä min ber niçek tä üzemne äzerli almadım dip söyli. Xatınnıñ balası, ire aldında ezärleklänüe, urlanuı, anı xärbilärneñ sex qolı xälenä kiterü , yäki qorsaqlı xatınnıñ balasınıñ ğarib tuuı öçen xärbilärneñ eşlägän vaxşiklelär Elizbeth Rehn äytkännäreneñ ber niçäse genä. Anıñ kürgännären monda añlatıp, söyläp bulmıy, radiobıznıñ kodeksı andıy bäğärsezleklärne qabatlaunı tıya.
Xisapta tınıçlıq xökem sörgändä xatın qıznıñ xäle bik az ğına yaxşıraq digän qänäğätsezlek belderelgän. Xatın qız ğomumän alğanda tınıçlıq urnaştıru protsessınnan çittä qaldırıla. Alarnıñ analiz, kertkän öleşläre keçeräytep, bozılıp kürsätelä.yış qına här ike yaq ta alarğa qarata köç qullana. Dönya oyışmasınıñ xisabında xatın qız küp kenä oçraqlarda tınıçlıq urnaştıruçı häm konliktlarnı çişüçe töp köç bulıp tora dielgän . Xisabta 21nçe ğasırda xatın qızlarnı saqlau vä yaqlaunıñ citärsez buluı kürenep tora dip äytelgän . Elizabeth Rehn xisabta birelgän 70kiñäş yardäm itär dip ömed itä. Kiñäşlär arasında tınıçlıq protseslarında xatın qızğa citäkçel rol birü , suğış waqıtında xatın qızğa qarşı köç qullanu xällären tikşerü öçen komissie buldırılırğa,xatın qıznı faxişelekkä mäcbür itkän , alarnı ezärleklägän BMOsı tınıçlıq saqlau ğäskäriläre , yardäm oyışmaları wäkilläre östennän tikşerü ütkärü….. Ğıyraq suğışı turında isä Elizabeth Rehn citäkçelärne bik saq bulırğa, nıqlap uylarğa çaqıra. Rehn süzlärençä, min saqlanu ministırı bulıp torğan çaqta , üzemne bik aqıllı, küp närsä beläm dip uylıy idem, ämma Balkanda keşe xoquqları öçen mäxsus komisar bulıp bilgelängännän soñ bu fikrem nıq üzgärde ber genä suğış ta qan tügelme, fäciğäsez betmi .
Färidä Xämit, Praga
Färidä Xämit, Praga