«Rusiädä tatar mäsäläse.» Bu atnada şuşı temanı urap uzğan, yäki aña iğtibar birmi kitkän mäğlümat çarası bulmağandır. Tatar gäzitläre genä tügel, urıs telle matbuğat ta, xätta Mäskäw basmaları da tatar mäsäläsen yaqtırta başladı. Ğäcäp xäl. Bu könnärdä Mäskäwdä, Rusiä Fännär Akademiäsendä tatar mäsäläsenä bağışlanğan seminarlar başlanıp kitte. Oyıştıruçılar küp köç quyğan, märtäbäle cienğa tanılğan ğalimnärne çaqıru öçen, Tatarstannan ğalimnären kitertü öçen dä oyıştıruçılar aqça qızğanmadı, dip yazdı gäzitlär. «Watanım» ictimaği-säyäsi xäräkäte häm yaña barlıqqa kilgän Татарский мир gömümfederal gäzite üzlären bu çaranı oyıştıruçılar itep tanıttı.
Tatar-inform mäğlümat agentlığı xäbärçese Räfis İzmailov bu seminar xaqında citdi häm tınıç ruxta yazıp çıqqan bulsa, häm bu xäbärne räsmi basmalar qabattan bastırıp çığarğan bulsa, Время и деньги, Tatarstan yäşläre, Звезда Поволжья gäzitläre älege xällärgä añlatmalar da birergä tırıştı.
«Soñğı unyıllıqta ildä millätlärgä, milli mäsäläğä küz yomu säyäsäte, xättä ki Rusiäne bermillätle, monolit däwlät itep üzgärtü omtılışı köçäygän ber mäldä, ğayan kilep çıqqan zurdan qubıp Tatar mäsläsen kütärü?» – digän soraw birä Tatarstan yäşläre gäzite. Звезда Поволжья gäzite isä, monda zur säyäsi manevrlar kürä, yänäse, Mäskäw üzenä buysına torğan prezident buldırırğa teli, neft şirkätlärendä, böten tabışlı ölkälärdä üze xuca bulıp torırğa isäpli, şuña kürä aqçasın da cällämi. Время и деньги gäzite üze añlatmalar birep tormadı, läkin mönäsäbäten belderde. Ul ber ük waqiğa xaqında ike törle xäbär bastırdı. Berse Tatar-İnform agentlığı mäğlümäte bulsa, ikençese – Коммерсант gäzitendä dönya kürgän yazma ide. Bu Rusiä gäziteneñ xäbärçese Rusiädä tatar mäsäläse barmı häm tatar milläte niçä yıldan betä digän soraw quya. Seminarda qatnaşuçılar beldergänçä, Rusiädä tatar mäsäläse, yähüd häm çuqça mäsäläse belän ber rättä yäşäp kilä, dip yaza xäbärçe Andrey Kolesnikov. Fännär Akademiäse prezidentı urınbasarı akademik Nikipelov, moña qädär berqayçan da, tatarlarnıñ däräcäse xäzerge kebek zur bulğanı yuq, dip äytkän. Bu süzlär gäzit xäbärçesenä oşamıy häm ul alarnı ironiä belän birä. Yäğni tatarlarnıñ küñelen eretep, eçke serlären beler öçen äytelgän bu süzlär, di ul. Akademik Robert Niğmätullin da şuşı wäswäsäğä birelep, cäyelep kitep söyläğän. Tatarlarğa ğına tügel, urıslarğa da latin xäreflärenä küçerğä kiräk, digän märtäbäle akademik. Anıñ latinğa qarşı xatqa qul quyuçılar arasında buluın Коммерсант gäzite xäbärçese belmi küräseñ, şuña kürä ğäcäplänmi dä. Bu ğäyepläwlärne istä totıptır inde, Robert Niğmätullin da, tatar mäsäläse xaqında söyläşä başlağaç, açu-näftär quzğala başlıy dip beldergän. Açu-näfrät xaqında söylägändä, ğäcit xäbärçese tarixçı- etnograf Damir İsxaqovnıñ süzlären kiterä. Коммерсант xäbärçese, canisäp, tatarlarnıñ etnik törkemnäre temasın ğalimnän kübräk belgändäy isäpläp, anıñ süzlärendä qızıq ezli, ämma üze nadan xälendä qala. Mäsälän, ul ğalimneñ millätlär isemlegendä keräşennärneñ buluına, ä keräşen tatarlarınıñ bulmawına borçıluın añlamıy, ikese ber närsä, digän bula. Avtor ike atamanı yörtkän ber etnik törkemneñ ike törle millät itep terkälüwe xaqında uylap tormıy. Mäqälä bötenläy kötelmägän näticä belän tämamlana:
Ä bälkem alay qaynarlanırğa kiräkmider dä. Çönki akademik Robert Niğmätullin söylägänçä, 30-40 yıldan qanın başqa millät belän quşmağan tatar qalmayaçaq. Tatarlarnıñ 20% ğına üz millät keşeläre belän ğailä qora. «Häm bu –qotılğısız!» – dip can açısı belän belderde akademik. «Nişläp alay bulsın?» - dip kemder zaldan qıçqırdı. «Şulay, çönki bu mäxäbbät, ä mäxäbbät ul şundıy närsä...» dip suqranıp quydı Robert Niğmätullin. Yäğni anıñ isäpläwläre döres bulsa, 30-40 yıldan tatarlar betäçäk, häm tatar mäsäläsä dä bulmayaçaq. Söyläşer äyber dä qalmıy.
Tatarstandağı matbuğatta mondıy mäsälä bötenläy quyılmıy, çönki canisäpneñ dä, millätlär isemlege tiräsendäge bäxäslärneñ dä asılın küpçelek möxärrirlär añlıy. Bu yazmanıñ Время и деньги gäzitendä basılu säbäplärneñ berse, möxärrir Yuriy Alaevnıñ ğalim Damir İsxaqov belän şäxsi mönäsäbätläre bulğandır, dip farazlap bula. Läkin anısı bötenläy başqa mäsälä. Watanım Tatarstan gäzite, seminarda qatnaşuçılarnıñ Mäskäwdän äylänep qaytqaç birgän interyuların bastırıp çığardı. Alda telgä alğan Damir İsxaqovnıñ da fikerläre basılğan anda. Menä ber özek:
Mäskäw ğalimnäre, Tatarstan, tatar dairäse – tınıç cämğiät modele, şuña kürä bezdä bu mäsäläne häryaqlap öyränergä kiräk dip isäpli ikän, monnan bezgä fayda ğına. Xalıq sanın alğanda artıq tırışıp cibärgänen üzläre tanıp, tatar xalqı sanı kimemiäçäk, dip belderüläre dä bilgele, küñelle xäl. Tel beleme institutı direktorı V.Vinogradov çığışında bezneñ öçen şaqtıy qızıqlı fiker yañğırağan. «Grafik nigez belän tel – ikese ike närsä. Här xalıqnıñ yazuında töğäl formalaşqan obrazlar bar. Bu – çınbarlıqta aralaşu çarası. Moñı üzgärtkän sürättä xalıqlar arasındağı aralaşu, üzara mönäsäbätlär protsessı üzgärergä mömkin, dip isäpli möxtäräm ğalim. Ğibrätle fiker bu. Ğomumän, bu fiker mäskäwlärneñ tel ölkäsendä ideologiäläre bulmawı xaqında söyli. Çönki cämğiättä tel häm yazu – ayırılğısız närsälär; här tel üzenä yaraqlı grafikağa nigezlänergä tieş, digän fiker dä bilgele. «Watanım» oyışmasınıñ ideologı bulğan Vadim Çurbanov tellärgä, millätlärgä qarata alıp barılğan säyäsätneñ nigeze bulmawın añlağan. Menä şunıñ öçen dä alınğan bu seminarnı oyıştıruğa...
«Watanım» xäräkäte häm Татарский мир gäzite oyıştırğan bu çara seminarlar şälkemeneñ berençese ide. Anda qatnaşqan Damir İsxaqov fikerençä, aldan äzerlänep, här utırış sayın üz pozitsiäbezne dälilläp belderep torsaq, seminarnıñ näticäsen üz faydabızğa boru mömkinlege bar.
Mintimer Şäymiev üze yalda bulsa da anıñ tübätäy kigän häm yılmayğan yözlären bu könnärdä dä gäzit bitlärendä kürep buldı. Eş şunda. Российская газета digän häm räsmi dip sanalğan gäzit bu atnada «Mäskäw yoqımsıramasın öçen Şäymiev kiräk» digän mäqälä bastırdı. Ul yazma Tatarstannñ ike räsmi gäzittendä häm Mädäni comğa atnalığında yañadan dönya kürde. Mäqälä avtorı, politologiä belgeçe Mixail Krasnov yazğança, däwlät ziräklektä, sabırlıqta, mädäniätle buluda sınawnı ütä alğan oçraqta ğına izge teläkle däwlät bula. Däwlät tözü, ul - ber tösle şaqmaqlarnı tezep quyu tügel, bez tözeleşneñ barı tik Kremldän alıp baruına ğına künektek, di ul. Mäqälädän ber özek:
Allağa şöker, Federatsiäneñ däwlät tözeleşen, çirattağı programmalar häm kontseptsiälärgä tezep quymıyça, monı ni öçen eşlärgä yaramıy, digän «balalarça» berqatlı soraw birä torğan subyektı bar. Häm grajdannar başların Federatsiä yağına borıp qarıy: yäle, sin närsä dip cawap birerseñ ikän? Ägär inde cawap: «yaramıy, çönki min şulay dip äyttem!» digän mäğlüm stildä birelsä, däwlätçelek ruxınıñ qaysı yünäleştä üsäçägen farazlaw küzallaw qıyın tügel... Ägär irtägä nindi dä bulsa ber başlıq sezneñ däğwlarıgızğa tökerä ikän, ğäcäplänmägez. Moñarda näzäqätlek häm ülçäp, uylap eşläw taläp itelgän urında federal xakimiätneñ «qırıslığına häm qatılığına» qul çapqan üzegez dä ğäyeple...
Mixail Krasnov fikerençä, üzäk xakimiät, tatarlarınıñ latin grafikasına küçü telägen qırt kisep, ziräklek häm sabırlıq sınawın ütä almadı.
Şähri Qazan gäziteneñ İlhamiät quşımtasında basılğan mäqälälär şulay uk, iğtibarnı cälep itä. «1000 dä ber uy....» säxifäsendä şağirä Näcibä Safinanıñ «Nıqlı cır yäki kitap ni äytä?» digän çığışı basılıp çıqqan. Yäşäyeşebez öçen nıqlı cirlek şulay uk, izge kitap, Qor`äni Kärim, ul ruxıbıznı batqaqlıqtan tartıp çığara ala, dip yaza şağirä. Şunda uq, tanılğan artist Rinat Tacetdinov belän, 65 yıllığı uñayınnan äñgämä urnaştırılğan. İlhamiättä şulay uq, rejisser Äxtäm Zaripovnıñ çığışı da basılıp çıqtı. Ul anda «Bügen sänğät kemgä xezmätçe?» digän soraw quyıp, bu xaqta uy-fikerläre belän uquçılarnı da tanıştıra. Üzeneñ çığışın ul nigezdä, reklamağa bağışlıy, reklama da sänğät töre bulğaç, ul kemgä xezmät itä, dip uylana. Reklama xalıqnı ädäpsezlekkä öyrätä, di avtor. Ul şulay uk bügenge kön spektakellärenä dä bäyä birä. Süz G.Kamal teatrında säxnäläştergän «Qara çikmän» äsäre, İldar Yäğfärovnıñ «Küktaw» näfis filmı, häm «Tatarstan» tele-radio kompaniäse kürsätkän «Yalğız täkerlek» filmı turında bara. Avtornıñ bu xaqta fikeren kiläse atnada, mäqäläneñ däwamınnan ğına belep bula.
Восточный экспресс gäziteneñ Tatar ğasırı säxifäse bu yulı da uquçılarnı qızıqlı yazmalar belän quandıra. Anda Mäskäwdä ütkän seminar xaqında yazma urın alğan. Tatar kitapların bastıruçı Ruxiät fondınıñ 6 yıllığı uñayınnan fond citäkçese İlsöyär Xäyrullina beläm äñgämä urnaştırılğan. Rovel Kaşapovnıñ «Zox pansionatınıñ sere» digän yazması tarix, tatar emigratsiäse, Gayaz İsxaqi yazmışı belän mawığuçılarğa qızıqlı bulır. KGB arxivlarına yul tapqan Rovel Kaşapov moña qädär bilgele bulmağan faktlar belän tanıştıra.
Bikä Timerova, Qazan
Tatar-inform mäğlümat agentlığı xäbärçese Räfis İzmailov bu seminar xaqında citdi häm tınıç ruxta yazıp çıqqan bulsa, häm bu xäbärne räsmi basmalar qabattan bastırıp çığarğan bulsa, Время и деньги, Tatarstan yäşläre, Звезда Поволжья gäzitläre älege xällärgä añlatmalar da birergä tırıştı.
«Soñğı unyıllıqta ildä millätlärgä, milli mäsäläğä küz yomu säyäsäte, xättä ki Rusiäne bermillätle, monolit däwlät itep üzgärtü omtılışı köçäygän ber mäldä, ğayan kilep çıqqan zurdan qubıp Tatar mäsläsen kütärü?» – digän soraw birä Tatarstan yäşläre gäzite. Звезда Поволжья gäzite isä, monda zur säyäsi manevrlar kürä, yänäse, Mäskäw üzenä buysına torğan prezident buldırırğa teli, neft şirkätlärendä, böten tabışlı ölkälärdä üze xuca bulıp torırğa isäpli, şuña kürä aqçasın da cällämi. Время и деньги gäzite üze añlatmalar birep tormadı, läkin mönäsäbäten belderde. Ul ber ük waqiğa xaqında ike törle xäbär bastırdı. Berse Tatar-İnform agentlığı mäğlümäte bulsa, ikençese – Коммерсант gäzitendä dönya kürgän yazma ide. Bu Rusiä gäziteneñ xäbärçese Rusiädä tatar mäsäläse barmı häm tatar milläte niçä yıldan betä digän soraw quya. Seminarda qatnaşuçılar beldergänçä, Rusiädä tatar mäsäläse, yähüd häm çuqça mäsäläse belän ber rättä yäşäp kilä, dip yaza xäbärçe Andrey Kolesnikov. Fännär Akademiäse prezidentı urınbasarı akademik Nikipelov, moña qädär berqayçan da, tatarlarnıñ däräcäse xäzerge kebek zur bulğanı yuq, dip äytkän. Bu süzlär gäzit xäbärçesenä oşamıy häm ul alarnı ironiä belän birä. Yäğni tatarlarnıñ küñelen eretep, eçke serlären beler öçen äytelgän bu süzlär, di ul. Akademik Robert Niğmätullin da şuşı wäswäsäğä birelep, cäyelep kitep söyläğän. Tatarlarğa ğına tügel, urıslarğa da latin xäreflärenä küçerğä kiräk, digän märtäbäle akademik. Anıñ latinğa qarşı xatqa qul quyuçılar arasında buluın Коммерсант gäzite xäbärçese belmi küräseñ, şuña kürä ğäcäplänmi dä. Bu ğäyepläwlärne istä totıptır inde, Robert Niğmätullin da, tatar mäsäläse xaqında söyläşä başlağaç, açu-näftär quzğala başlıy dip beldergän. Açu-näfrät xaqında söylägändä, ğäcit xäbärçese tarixçı- etnograf Damir İsxaqovnıñ süzlären kiterä. Коммерсант xäbärçese, canisäp, tatarlarnıñ etnik törkemnäre temasın ğalimnän kübräk belgändäy isäpläp, anıñ süzlärendä qızıq ezli, ämma üze nadan xälendä qala. Mäsälän, ul ğalimneñ millätlär isemlegendä keräşennärneñ buluına, ä keräşen tatarlarınıñ bulmawına borçıluın añlamıy, ikese ber närsä, digän bula. Avtor ike atamanı yörtkän ber etnik törkemneñ ike törle millät itep terkälüwe xaqında uylap tormıy. Mäqälä bötenläy kötelmägän näticä belän tämamlana:
Ä bälkem alay qaynarlanırğa kiräkmider dä. Çönki akademik Robert Niğmätullin söylägänçä, 30-40 yıldan qanın başqa millät belän quşmağan tatar qalmayaçaq. Tatarlarnıñ 20% ğına üz millät keşeläre belän ğailä qora. «Häm bu –qotılğısız!» – dip can açısı belän belderde akademik. «Nişläp alay bulsın?» - dip kemder zaldan qıçqırdı. «Şulay, çönki bu mäxäbbät, ä mäxäbbät ul şundıy närsä...» dip suqranıp quydı Robert Niğmätullin. Yäğni anıñ isäpläwläre döres bulsa, 30-40 yıldan tatarlar betäçäk, häm tatar mäsäläsä dä bulmayaçaq. Söyläşer äyber dä qalmıy.
Tatarstandağı matbuğatta mondıy mäsälä bötenläy quyılmıy, çönki canisäpneñ dä, millätlär isemlege tiräsendäge bäxäslärneñ dä asılın küpçelek möxärrirlär añlıy. Bu yazmanıñ Время и деньги gäzitendä basılu säbäplärneñ berse, möxärrir Yuriy Alaevnıñ ğalim Damir İsxaqov belän şäxsi mönäsäbätläre bulğandır, dip farazlap bula. Läkin anısı bötenläy başqa mäsälä. Watanım Tatarstan gäzite, seminarda qatnaşuçılarnıñ Mäskäwdän äylänep qaytqaç birgän interyuların bastırıp çığardı. Alda telgä alğan Damir İsxaqovnıñ da fikerläre basılğan anda. Menä ber özek:
Mäskäw ğalimnäre, Tatarstan, tatar dairäse – tınıç cämğiät modele, şuña kürä bezdä bu mäsäläne häryaqlap öyränergä kiräk dip isäpli ikän, monnan bezgä fayda ğına. Xalıq sanın alğanda artıq tırışıp cibärgänen üzläre tanıp, tatar xalqı sanı kimemiäçäk, dip belderüläre dä bilgele, küñelle xäl. Tel beleme institutı direktorı V.Vinogradov çığışında bezneñ öçen şaqtıy qızıqlı fiker yañğırağan. «Grafik nigez belän tel – ikese ike närsä. Här xalıqnıñ yazuında töğäl formalaşqan obrazlar bar. Bu – çınbarlıqta aralaşu çarası. Moñı üzgärtkän sürättä xalıqlar arasındağı aralaşu, üzara mönäsäbätlär protsessı üzgärergä mömkin, dip isäpli möxtäräm ğalim. Ğibrätle fiker bu. Ğomumän, bu fiker mäskäwlärneñ tel ölkäsendä ideologiäläre bulmawı xaqında söyli. Çönki cämğiättä tel häm yazu – ayırılğısız närsälär; här tel üzenä yaraqlı grafikağa nigezlänergä tieş, digän fiker dä bilgele. «Watanım» oyışmasınıñ ideologı bulğan Vadim Çurbanov tellärgä, millätlärgä qarata alıp barılğan säyäsätneñ nigeze bulmawın añlağan. Menä şunıñ öçen dä alınğan bu seminarnı oyıştıruğa...
«Watanım» xäräkäte häm Татарский мир gäzite oyıştırğan bu çara seminarlar şälkemeneñ berençese ide. Anda qatnaşqan Damir İsxaqov fikerençä, aldan äzerlänep, här utırış sayın üz pozitsiäbezne dälilläp belderep torsaq, seminarnıñ näticäsen üz faydabızğa boru mömkinlege bar.
Mintimer Şäymiev üze yalda bulsa da anıñ tübätäy kigän häm yılmayğan yözlären bu könnärdä dä gäzit bitlärendä kürep buldı. Eş şunda. Российская газета digän häm räsmi dip sanalğan gäzit bu atnada «Mäskäw yoqımsıramasın öçen Şäymiev kiräk» digän mäqälä bastırdı. Ul yazma Tatarstannñ ike räsmi gäzittendä häm Mädäni comğa atnalığında yañadan dönya kürde. Mäqälä avtorı, politologiä belgeçe Mixail Krasnov yazğança, däwlät ziräklektä, sabırlıqta, mädäniätle buluda sınawnı ütä alğan oçraqta ğına izge teläkle däwlät bula. Däwlät tözü, ul - ber tösle şaqmaqlarnı tezep quyu tügel, bez tözeleşneñ barı tik Kremldän alıp baruına ğına künektek, di ul. Mäqälädän ber özek:
Allağa şöker, Federatsiäneñ däwlät tözeleşen, çirattağı programmalar häm kontseptsiälärgä tezep quymıyça, monı ni öçen eşlärgä yaramıy, digän «balalarça» berqatlı soraw birä torğan subyektı bar. Häm grajdannar başların Federatsiä yağına borıp qarıy: yäle, sin närsä dip cawap birerseñ ikän? Ägär inde cawap: «yaramıy, çönki min şulay dip äyttem!» digän mäğlüm stildä birelsä, däwlätçelek ruxınıñ qaysı yünäleştä üsäçägen farazlaw küzallaw qıyın tügel... Ägär irtägä nindi dä bulsa ber başlıq sezneñ däğwlarıgızğa tökerä ikän, ğäcäplänmägez. Moñarda näzäqätlek häm ülçäp, uylap eşläw taläp itelgän urında federal xakimiätneñ «qırıslığına häm qatılığına» qul çapqan üzegez dä ğäyeple...
Mixail Krasnov fikerençä, üzäk xakimiät, tatarlarınıñ latin grafikasına küçü telägen qırt kisep, ziräklek häm sabırlıq sınawın ütä almadı.
Şähri Qazan gäziteneñ İlhamiät quşımtasında basılğan mäqälälär şulay uk, iğtibarnı cälep itä. «1000 dä ber uy....» säxifäsendä şağirä Näcibä Safinanıñ «Nıqlı cır yäki kitap ni äytä?» digän çığışı basılıp çıqqan. Yäşäyeşebez öçen nıqlı cirlek şulay uk, izge kitap, Qor`äni Kärim, ul ruxıbıznı batqaqlıqtan tartıp çığara ala, dip yaza şağirä. Şunda uq, tanılğan artist Rinat Tacetdinov belän, 65 yıllığı uñayınnan äñgämä urnaştırılğan. İlhamiättä şulay uq, rejisser Äxtäm Zaripovnıñ çığışı da basılıp çıqtı. Ul anda «Bügen sänğät kemgä xezmätçe?» digän soraw quyıp, bu xaqta uy-fikerläre belän uquçılarnı da tanıştıra. Üzeneñ çığışın ul nigezdä, reklamağa bağışlıy, reklama da sänğät töre bulğaç, ul kemgä xezmät itä, dip uylana. Reklama xalıqnı ädäpsezlekkä öyrätä, di avtor. Ul şulay uk bügenge kön spektakellärenä dä bäyä birä. Süz G.Kamal teatrında säxnäläştergän «Qara çikmän» äsäre, İldar Yäğfärovnıñ «Küktaw» näfis filmı, häm «Tatarstan» tele-radio kompaniäse kürsätkän «Yalğız täkerlek» filmı turında bara. Avtornıñ bu xaqta fikeren kiläse atnada, mäqäläneñ däwamınnan ğına belep bula.
Восточный экспресс gäziteneñ Tatar ğasırı säxifäse bu yulı da uquçılarnı qızıqlı yazmalar belän quandıra. Anda Mäskäwdä ütkän seminar xaqında yazma urın alğan. Tatar kitapların bastıruçı Ruxiät fondınıñ 6 yıllığı uñayınnan fond citäkçese İlsöyär Xäyrullina beläm äñgämä urnaştırılğan. Rovel Kaşapovnıñ «Zox pansionatınıñ sere» digän yazması tarix, tatar emigratsiäse, Gayaz İsxaqi yazmışı belän mawığuçılarğa qızıqlı bulır. KGB arxivlarına yul tapqan Rovel Kaşapov moña qädär bilgele bulmağan faktlar belän tanıştıra.
Bikä Timerova, Qazan