Bu bäyrämdä Tatarstannan kilgän zur ber delegatsiä qatnaştı. Tatarstan Respublikası mäğärif ministrı Faris Xarisov citäklägän bu delegatsiä sostavında Tatarstan Däwlät Sovetı deputatı, dramaturg häm cämäğät eşleklese Tufan Miñnullin, Rusiä tatarları Federal'' milli-mädäni moxtariäte räise Rimzil Wäli, Yaña ğasır televideniese häm Tatarstan radiosı jurnalistları, ğalimnär häm uqıtuçılar ide. 22 ğınwar könne tatarstanlılarnı Ul''yan ölkäse belän Mordoviä çigendä Saransk xucaları qarşı aldı. Berençe bulıp qunaqlar Xökümät yortında Mordoviä Respublikası vitse-prem''yerı Valentin Konakov belän oçraştı. Söyläşüdä Mordoviäneñ mäğärif ministrı Vasiliy Kadakin, anıñ urınbasarları, bülek mödirläre, Mordoviänıñ millätlär belän eşläw komitetı räise Anatoliy Uteşev, Saranskinıñ tatar milli-mädäni möxtariäte räise Änwär Nadiev, Lämberä rayonı başlığı Käbir Älmäşev häm başqalar qatnaştı. Valentin Konakov qunaqlarnı Mordoviä Respublikasında tormışnıñ iñ möhim yakları belän tanıştırdı.
Faris Xarisov oçraşu waqıtında Mäğärif ministrlığı delegatsiäse mondıy vizit belän inde Rossiäneñ 15 nçe töbägendä buluın bilgeläp uzdı häm Tatarstannıñ Täteş rayonı mäğärif xezmätkärläre Mordoviänıñ tatar tele uqıtuçılarına kiläçäktä yärdäm itä başlawları turında äytte. Monnan soñ xucalar häm qunaqlar borınğı tatar awılı Lämberägä kitte. Anda alar Ğaliä isemle mäçettä Lämberä möselmannarı belän oçraştılar. Soñraq bu awılnıñ ikençe nomerlı balalar baqçasında bu mäktäpkäçä tärbiäläw yortınıñ eşe belän tanıştılar, tatar, urıs häm muqşı telendä şiğırlär, cırlar tıñladılar.
Soñınnan Lämberä rayonı başlığı Käbir Älmäşev belän Tatarstan Däwlät Sovetı deputatı Tufan Miñnullinnıñ mondağı millättäşlärebez yazmışı xaqında fiker alışuları da bik qızıqlı buldı. Tufan abıy bu balalar baqçasında ni tatar, ni muqşı telendä ber genä dä yazu bulmawı, balalarnıñ tuğan tellären yä bötenläy belmäwe, yä bik naçar belüläre belän ayıruça ğarlände. 23 ğınwar irtäsennän Tatarstan qunaqları Saransk şähäreneñ istälekle urınnarı belän tanıştılar, skulptor Stepan Er''zya muzeyında buldılar. Säğat unberdä Drama häm muzıkal'' komediä teatrında Mordoviä Respublikasında Tatar mäğärife könnären açu tantanası buldı. Zalda böten Mordoviäneñ tatar awıllarınnan tatar tele häm başqa fän uqıtuçıları, Saranskinıñ pedagogiä institutı uqıtuçıları cıyılğan ide.
Çığış yasawçılar bilgeläp ütkänçä, tatar dönyasına Şärif Qamalnı, Hadi Taqtaşnı, Gabdraxman Äpsälämovnı birgän Mordowiä menä berniçä distä yıllar inde tatar telendä icat itüçe ber genä şağıyrne häm yazuçını da birä almıy. Älbättä, bu problemanı mäktäp kenä xäl itä almıy. Uqıtuçı tatar telen nindi genä yaxşı öyrätmäsä dä, telneñ kiñ qullanu ölkäse bulmağaç, ul aktivlaşmıy, tel kiräksä dä, öydäge xucalıq eşlären eşlärgä citärlek külämdä genä üzläşterelä. Mordoviä şartlarında tatar teleneñ kiñ qullanuı matbuğat çaralarında ğına mömkin, şunnan monda tatar telle ğazet daimi räweştä eşläwe möhim. Mondıy ğazet eşläsä, anda uquçılar häm ölkän yäştägelär dä şiğırlär, proza yazıp, anı ğazetta bastırıp, tatar telen belülären qamilläşterä alırlar ide. Şundıy oçraqta ğına tatar balaları üz tellären yaxşı öyränügä stimul alırlar, digän qaraşlar da äytelde. Bu tantanalı utırışnıñ näticäse itep Tatarstan häm Mordoviä mäğärif ministrları Faris Xarisov häm Vasiliy Kadakin üz ministrlıqları arasında xezmättäşlek turında tözelgän ber kileşügä qul quydılar.
Töştän soñ bu utırışta qatnaşuçılar öçen Lämberä rayonınıñ Umırzaya häm Çulpan ansambl''läre köçe belän ber konsert oyıştırıdı. Şul uq waqıtta Saransk şähäreneñ 12 nçe gimnaziäsendä Qazannıñ 5 nçe tatar gimnaziäse uqıtuçısı Niäzbek Däwlätşin sälämätlek därese ütkärde. Tatarstannıñ Täteş şähäre 2nçe urta mäktäbe tatar tele häm ädäbiätı uqıtuçısı Faniä Farxutdinova şul uq gimnaziäğa maxsus kiterelgän Tatar Tawlası urta mäktäbe uquçıları öçen tatar tele därese ütkärde. Şulay uq monda Tatarstan Respublikası Mäğärif ministrlığınıñ Yar Çallı şähärendäge ezleksez pedagogik belem birü institutınıñ üstereleşle uqıtu laboratoriäse pedagog-metodistı Wil Kazıyxanov äxlaq därese kürsätte.
Delegatsiäneñ qayber äğzaları Mordoviä Respublikası İnternet-Yortında belem birüneñ töbäk sistemaların modernizatsiäläü problemalarına bağışlanğan matbuğat konferensiäse uzdırdılar. Kiçke yakta Tatarstannan kilgän qunaqlar belän “Yaqtaşlar” cämğıäte Sovetı äğzaları oçraştı. Bu oçraşu tanılğan tatar eşmäkäre häm cämäğät eşleklese Şamil Bikmayıwnıñ Svetlitsa dip isemlängän sänğat salonında ütte.
24 yanwarda, comğa könne Tatarstan delegatsiäse Ruzaevka rayonınıñ Tatar Peşläse awılı urta mäktäbendä idelär. Peşlä awılı Ruzaevqa şähäre belän totaş tora. Bu awılda tanılğan yazuçıbız Şärif Qamal tuğan. Ul monda 1906 yılda berençe mäktäp açqan häm 1910 yılğa qadär Peşlä balaların uqıtqan. Qunaqlar iğtibarına öç däres täqdim itelde. 7 klassta tatar tele däresen Saniä Salyaeva ütkärde, 2 klassta uqu däresen – Yuliä Lewçenko. Şulay uq uqıtuçı Al''fiä Al''şina Şärif Qamalnıñ yubileena bağışlanğan ädäbi oçraşu ütkärde. Ä Tatarstan qunağı Wil Kazıyxanov äxlaq därese birde. Däreslärdän soñ uqıtuçı Albina Larina Tatarstan delegatsiäsenä Ğailä bäyräme isemle ber çara kürsätte. Bu bäyräm ayıruça qızıqlı buldı. İke ğailä – Şatayıvlar häm Dubinnikovlar, qara-qarşı cırladılar, ber-berse turında söylädelär Bäyräm barışında mäktäp uquçıları häm uqıtuçıları da qatnaştı – alar da cırladılar häm biyıdelär. Tatarstannıñ xalıq artistı cırçı Miñğol Galeev bu ike ğailägä quşılıp ber cır cırlardı, şağıyrä Rezidä Waleeva üzeneñ şiğıren söyläde. Qazan pedagogik universitetınıñ professorı Ragde Xalitov bayanda, ä Tatarstan gumanitar institutınıñ uqıtuçısı Mödärris Säyfetdinov fleytalarda uynadı. Bäyräm betkändä Ruzaevqa rayonı başlığı Aleksey Starsev, mäğärif ministrları Vasiliy Kadakin häm Faris Xarisov Şatayıwlar häm Dubinnikovlar ğailälärenä büläklär birdelär. Peşlä awılı mäçetendä öylä namazına cıyılğan möselmannar belän oçraşudan soñ Tatarstan qunaqların Ruzaevqa şähäre eşmäkärläre, qayınata-kiäwle Änwär abıy Saitov häm Rinat Rezepov qarşı aldılar. Alar üzläreneñ metall eşkärtü zavodların häm ikmäk kombinatların kürsättelär. Alarnıñ zavodında islam däreslären birü klassı da bar ikän.
Tatarstan qunaqlarınıñ Mordoviädäğı soñğı tuqtalışı Lämberä rayonının Aksyun awılında ide. Monda urnaşqan Yuldaş kempinğı binasında sawbullaşu mäclese buldı. Vitse-prem''yer Valentin Konakov, ministr Vasiliy Kadakin, Lämberä rayonı başlığı Käbir Älmäşew, “Rossel''xozbank” filialı direktorı Färit Mamin Tatarstan qunaqlarına räxmätlär äytep cılı itep sawbullaştılar. Kitär aldınnan Tatarstan mäğärif ministrlığınıñ milli uqıtu sisteması bülege mödire urınbasarı Änisä Morozova berniçä sorawğa cawap birde.
– Änisä xanım, sezneñ delegatsiäne Mordoviäda häm başqa regionnarğa barğanda nindi mäs''älälär qızıqsındıra? – Monda tatar xalqı belän oçraşu, tatar mäktäplären barlaw, tatar mäktäbendäge xällärne qaraw, tatar telen uqıtu niçek quyılğan regionnarda – bu mäs''älälär. Häm inde tağın da mäğärif sistemaları belän tanışu. Bezneñ mäğärif sistemaları arasında täcribä belän urtaqlaşu – menä şundıy mäsälälärne qarap, şul mäs''älälärdä tuqtalabız bu oçraşularda. -Bezneñ Mordoviä xalqı sezgä niçek kürende? Nindi tä''sirlär belän kitäsez? – Mordoviädäğı tatarlar, ğomumän, Mordoviänıñ xalqı şundıy kürkäm, tatarlar ğına tügel, ğomümän, xalqı kürkäm. Menä bu yağı belän bik oşadı. Açıq yözle dip äytergä kiräk. Kontaktqa kilä torğan, söyläşä torğan, fikerläşä torğan xalıq – tatarı bulsın, rusı bulsın, mordva xalqı bulsın. Bu yağı belän bik oşadı. –Bu öç könneñ näticäläre nindi? – Qatlawlı, bik zur eş eşlände bu öç köndä. Monda Mordowiänıñ mäğärif ministrlığı da bik yaxşı äzerlängän, bik nıq äzerlängän. Bez üzebez dä inde äzerleksez kilmädek, älbättä, äzerlänep kildek. Şuña kürä ike yaktan da teläk bulğaçtın bu çaranı uzdırırğa, ike yak ta menä şulay äzerlängäçten, äytergä kiräk, ğomumän, bezneñ söyläşü, bezneñ täcribä urtaqlaşu bik äybät ütep kitte. – Änisä xanım, Mordoviäda tatar mäktäplärendä tatar kitapları az bulu probleması bar. Bu turıda berniçä süz äytsä idegez. – Bik küp mäktäptä bulmasaq ta, kitapxanälär, älbättä, tatar kitaplarına bik yarlı. Üzebez inde meñnän artıq kitap alıp kildek, cide yöz älifba, berençe klasstan alıp unberençe klassqa qadär tatar telennän, ädäbiättan ike klassqa citärlek kitaplar alıp kildek, matur ädäbiät kitapları. Älbättä, bu bik äz. Monda Mordowiänıñ mäğärif ministrlığına da, annan soñ Mordowiäda bulğan tatar keşelärenä dä, keşelär xälle, mömkinlekläre bar, bik kürkäm, bik matur keşelär, monda mäktäplärgä, älbättä, yärdäm kiräk. Häm inde menä kitap alu – şul yärdämnärneñ iñ kiräklese dip äyter idem min. Çönki qaysı ğına regionğa çıqsaq ta – Başqortstanda buldıqmı bez, Udmurtiädamı, Çiläbedäme – härber regionda kitap citeşmi, härber regionğa inde bez alıp barabız kitaplarıbıznı, no bez alıp barğan kitaplar bit ul mäktäplärgä citmi. Min Mordowiäda yäşäwçe xälle tatarlardan da, mäktäplärgä, tatar kul''turası, tatar etnokul''tura komponentı bulğan mäktäplärgä yärdäm itüegezne sorar idem. – Sezneñ delegatsiä äğzaları häm bezneñ Mordowiänıñ tatar tele uqıtuçıları birgän açıq däreslärne niçek bäyälisez? – Däreslärdä balalar eşlädelär, matur itep eşlärgä tırıştılar, üzlären kürsätergä tırıştılar. Häm däreslär, anda utırğan keşelärneñ bäya birüläre buyınça, yuğarı däräcädä ütte. – Änisä xanım, sezneñ Tatarstanğa qaytu waqıtı citte, Mordoviä tatarlarına nindi teläklär telisez? – Mordoviä tatarlarına iñ berençe, älbättä, sawlıq-sälämätlek. Üz tellären, üz ğoref-ğadätlären onıtmıylar inde, kürenep tora. No şulay da tatar mäktäplärenä, tatar balalar baqçalarına kübräk iğtibar birüegezne telär idem häm sorar idem. Äytkänemçä inde, Mordowiäda xälle tatarlar yäşi. Şuña kürä monda mäktäplärgä kübräk yärdäm itsägez ide. Moral'' yaktan da, bälkem, qay waqıtta material'' yaktan da. Tatarlar tarafınnan kübräk teläk – üzläreneñ balaların tel öyrätü häm bu teläklären tormışqa aşıruda mäktäplärgä yärdäm itsennär ide. Uñışlar, sälämätlek barığızğa da. Saw bulığız!
İrek Bikkinin, Mordoviä
– Änisä xanım, sezneñ delegatsiäne Mordoviäda häm başqa regionnarğa barğanda nindi mäs''älälär qızıqsındıra? – Monda tatar xalqı belän oçraşu, tatar mäktäplären barlaw, tatar mäktäbendäge xällärne qaraw, tatar telen uqıtu niçek quyılğan regionnarda – bu mäs''älälär. Häm inde tağın da mäğärif sistemaları belän tanışu. Bezneñ mäğärif sistemaları arasında täcribä belän urtaqlaşu – menä şundıy mäsälälärne qarap, şul mäs''älälärdä tuqtalabız bu oçraşularda. -Bezneñ Mordoviä xalqı sezgä niçek kürende? Nindi tä''sirlär belän kitäsez? – Mordoviädäğı tatarlar, ğomumän, Mordoviänıñ xalqı şundıy kürkäm, tatarlar ğına tügel, ğomümän, xalqı kürkäm. Menä bu yağı belän bik oşadı. Açıq yözle dip äytergä kiräk. Kontaktqa kilä torğan, söyläşä torğan, fikerläşä torğan xalıq – tatarı bulsın, rusı bulsın, mordva xalqı bulsın. Bu yağı belän bik oşadı. –Bu öç könneñ näticäläre nindi? – Qatlawlı, bik zur eş eşlände bu öç köndä. Monda Mordowiänıñ mäğärif ministrlığı da bik yaxşı äzerlängän, bik nıq äzerlängän. Bez üzebez dä inde äzerleksez kilmädek, älbättä, äzerlänep kildek. Şuña kürä ike yaktan da teläk bulğaçtın bu çaranı uzdırırğa, ike yak ta menä şulay äzerlängäçten, äytergä kiräk, ğomumän, bezneñ söyläşü, bezneñ täcribä urtaqlaşu bik äybät ütep kitte. – Änisä xanım, Mordoviäda tatar mäktäplärendä tatar kitapları az bulu probleması bar. Bu turıda berniçä süz äytsä idegez. – Bik küp mäktäptä bulmasaq ta, kitapxanälär, älbättä, tatar kitaplarına bik yarlı. Üzebez inde meñnän artıq kitap alıp kildek, cide yöz älifba, berençe klasstan alıp unberençe klassqa qadär tatar telennän, ädäbiättan ike klassqa citärlek kitaplar alıp kildek, matur ädäbiät kitapları. Älbättä, bu bik äz. Monda Mordowiänıñ mäğärif ministrlığına da, annan soñ Mordowiäda bulğan tatar keşelärenä dä, keşelär xälle, mömkinlekläre bar, bik kürkäm, bik matur keşelär, monda mäktäplärgä, älbättä, yärdäm kiräk. Häm inde menä kitap alu – şul yärdämnärneñ iñ kiräklese dip äyter idem min. Çönki qaysı ğına regionğa çıqsaq ta – Başqortstanda buldıqmı bez, Udmurtiädamı, Çiläbedäme – härber regionda kitap citeşmi, härber regionğa inde bez alıp barabız kitaplarıbıznı, no bez alıp barğan kitaplar bit ul mäktäplärgä citmi. Min Mordowiäda yäşäwçe xälle tatarlardan da, mäktäplärgä, tatar kul''turası, tatar etnokul''tura komponentı bulğan mäktäplärgä yärdäm itüegezne sorar idem. – Sezneñ delegatsiä äğzaları häm bezneñ Mordowiänıñ tatar tele uqıtuçıları birgän açıq däreslärne niçek bäyälisez? – Däreslärdä balalar eşlädelär, matur itep eşlärgä tırıştılar, üzlären kürsätergä tırıştılar. Häm däreslär, anda utırğan keşelärneñ bäya birüläre buyınça, yuğarı däräcädä ütte. – Änisä xanım, sezneñ Tatarstanğa qaytu waqıtı citte, Mordoviä tatarlarına nindi teläklär telisez? – Mordoviä tatarlarına iñ berençe, älbättä, sawlıq-sälämätlek. Üz tellären, üz ğoref-ğadätlären onıtmıylar inde, kürenep tora. No şulay da tatar mäktäplärenä, tatar balalar baqçalarına kübräk iğtibar birüegezne telär idem häm sorar idem. Äytkänemçä inde, Mordowiäda xälle tatarlar yäşi. Şuña kürä monda mäktäplärgä kübräk yärdäm itsägez ide. Moral'' yaktan da, bälkem, qay waqıtta material'' yaktan da. Tatarlar tarafınnan kübräk teläk – üzläreneñ balaların tel öyrätü häm bu teläklären tormışqa aşıruda mäktäplärgä yärdäm itsennär ide. Uñışlar, sälämätlek barığızğa da. Saw bulığız!
İrek Bikkinin, Mordoviä
