Ağımdağı atnada Tatarstanda näşer itelä torğan köndälek matbuğatta iñ kiñ yaqtırtılğan waqiğa — Qazanğa Kolorado ştatı gubernatorı Bill Ouensnıñ vizitı bulğandır. Älege vizit Tatarstan öçen, hiçşiksez, zur waqiğa häm respublikanıñ däräcäsen kürsätüçe ber dälil. Amerikannar respublikanıñ sotsial''-iqtisadıy xäle belän yaqınnan tanıştılar. Amerikannarnıñ Tatarstannıñ iqtisadıy, säyäsi, mädäni tormışın öyränep distälägän kandidatlıq häm doktorlıq dissertatsiälär yaqlawı da açıqlandı bu könnärdä. «Tatarstan yäşläre» gazetası isä älege vizitnıñ «suıqlarğa çıdıy almıyça kolorado qoñğızlarınıñ yartısı qırılğan digän mäğlümat belän ber ük waqıtta bäyän itelüen» yazdı häm «kolorado qoñğızların bik önäp betermäsäk tä, eşmäkärlärennän, şät, zıyan kürmäbez» diep älege vizitqa näticäsen yasadı.
Uzğan atnada säyäsi temağa qaralğan tağın ber yazma iğtibarğa layıq. «Восточный экпресс» gazetası İğor Nikitinnıñ «Шалости» Урала Рахимова» digän mäqäläse ul. Aftor Başqortostandağı säyäsi xällärgä analiz yasap, Başqortostan Prezidentı Mortaza Raximovnıñ ulı — Ural Raximovnıñ artıq qıyu eşçänlegenä häm üzen «prins» kebek xis itüenä iğtibarnı yunältä. Näticä yasap aftor bolay dip yaza:
«Başqortostanda sotsial''-iqtisadıy kierenkelek könläp tügel säğätläp arta. Urta häm ere eşquarlar Ural Raximovnıñ basımçılığınnan ardılar. Küpçelekne täşkil itkän rus xalqı xan tärtibennän ruxi ardı. San yağınnan ikençe urında torğan tatar xalqı ıñğıraşa: alarnı ğömumän respublikadan qualar. Tatarlar belän başqortlar arasındağı mönäsäbät qanlı konfliktqa da kiterergä mömkin. Anıñ bulmıy toruı Tatarstan Prezidentı Mintimer Şäymiev häm möfti Tälğät Tacetdinnärneñ aqıllı säyäsäte arqasında ğına».
Başqortostanda yäşäwçe millättäşlärebezgä qağılışlı tağın ber yazma dönya kürde uzğan atnada. Ul «Mädäni comğa» gazetında urın alğan häm «Qanatlarıbıznı sındırmıyq» digän baş isemdä täqdim itelgän. Yazmanıñ aftorı 2002 yılğa Başqortostan tatar milli xäräkäte oyışmaları eşçänlegenä yomğaq yasıy häm kiläçäkkä burıçlar bilgeli. Başqortostan tatarları öçen yılnıñ ayıruça qatlawlı buluın bilgeläp, iñ möhim waqiğa itep xalıq sanın alu bilgelänä. Bu turıda aftor bolay di:
«İñ zur ciñelüebez şuşı kampaniädä buldı. Moñarçı Başqortostanda xalıq sanı buyınça urıslardan qala ikençe urında bula kilgän häm barlıq xalıqnıñ 29 protsentın täşkil itkän tatarlar xäzer öçençe urınğa töşte, ä başqortlar yasalma räweştä ikençe urınğa mende. Älbättä, äle xalıq isäben alunıñ räsmi mäğlümatları bäyän itelmäde. Ämma respublikanıñ yuğarı xakimiätläre belän yaqın mönäsäbätlärdä toruçı başqort millätçeläre bügennän ük inde ul mäğlümatlarnı bik yaxşı belä. Alarnıñ şatlığı çiksez, çönki teläklärenä ireşte alar».
Yazmada şulay uq Başqortostan tatarlarınıñ qorıltayın ütkärüne xökümät üz östenä alıp ta, anı ütkärmäwe, tatarlarnıñ üz ana tellärennän çitläşterelüe häm tatar mäktäpläreneñ başqortça uqıtuğa küçerelüläre, millättäşlärebezneñ tatar telendä televidenie häm radio aşa tapşırular qarap tıñlawdan mäxrüm buluları turında bäyän itelgän.
28 ğinwar könne «Intertat.ru» respublika elektron gazetası Fähim Ğözäyerov häm Landış Xarrasovalarnıñ «Başqortqa - bar, tatarğa – yuq» digän yazmaları da şuşı uq temağa bağışlanğan ide. Yazma Ufada Bötendönya başqortları qorıltaynıñ Başqarma komitetı häm Başqortostan Respublikasınıñ Ministrlar Kabinetı oyıştırğan «Watandaş» dip atalğan jurnalnıñ çirattağı sanı çığu uñayınnan täqdim itelgän. Jurnal Buranbay Küsänbayıvnıñ “Millätara mönäsäbätlärne garmoniäläşterüdä däwlät häm cirle xakimiätlärneñ ähämiäte” dip atalğan mäqälä belän açılğan. Yazmağa iğtibar itsäñ, ğädättägeçä, Başqortostanda bar da al da göl ikän. Respublikada 33 jurnal çığa, şularnıñ 23 - urıs telendä, 9 - başqortça, beräw - tatarça. Tatar basması cide tapqırğa kimräk. Başqortostanda här tatarğa yılına 0,1 danä, ä här başqortqa 5,7 danä jurnal turı kilä. «Sentäberdän Başqortstanda sputnik televideniese eşli başladı. Böten respublikada Başqortstan televideniese täwlekkä 12 säğät eşli» – dip yaza Buränbäy Küsänbayıv. Ämma monıñ xaqiqät''ne açmawın iskärtälär aftorlar «Intertat.ru» gazetası säxifäsendä häm uzğan yılnıñ dekaber, bu yılnıñ ğinwar programmaları buyınça yasağan maxsus tikşerüläre näticäsendä raslıylar. Başqort sputnik televideniese atnasına 84 säğätlek tapşıru alıp bara. Şunıñ 14 säğäte - urısça, 69 säğät 30 minutı - başqortça. Häm barı 30 minutlıq «Räyxan» tapşıruı tatarça. Tatar telebezdäge tapşırular başqortçadan 125 tapqırğa kim. Qısqası, yuq däräcäsendä.
Jurnaldağı yazmanıñ avtorı Başqortostan mäğärif ölkäsendäge xällärne bolayraq taswirlıy: «Respublika İdel buyı federal'' okrugında mäktäplär, gimnaziälär sanı buyınça iñ aldınğı urında tora. Mäktäplärdä 15 telneñ uqıtıluı da milli mäğärifneñ üseşen kürsätä». Çınlıqta isä Başqortostanda bügenge köndä gimnaziälär sanı tübändägeçä : başqort gimnaziäse - 40, urıs gimnaziäse - 1, tatar gimnaziäse - 2 (Ufada, Bäläbäydä). Teatrlarğa kilgändä, «Başqortstanda 7 başqort, 4 rus, 2 tatar drama teatrı, başqort, rus, tatar, çuaş, marinıqı 30 filarmoniä kollektivı bar», - dip yaza Küsänbayıv jurnalda. «İntertat.ru» aftorları isä Başqortostandağı tatar teatrlarınıñ yazmışların bolayraq surätlilär:
«Yarıy äle, 90-nçı yıllar başında Tatar ictimaği üzäge şul çaqtağı liderı Kärim Yauşev tırışlığı belän tatar drama teatrı açtıruğa ireşte. Ämma ul teatr Ufadan çittä bulsın dip, Tuymazığa nigezlädelär. Ämma tatar cämäğätçelege Ufada tatar teatrı kiräk dip şaw-şu quptaruın däwam itte. Ul waqıttağı premyer-ministr, soñınnan eşennän alınğan millättäşebez Marat Mirgacämov Ufa tatar drama teatrına nigez saldırdı, aqça birde. Ul kitkäç, 10 yıl inde tatar teatrı binası tözelä. Niçä yıl tatar teatrı öydäş yäki uram teatrı bulıp yörde. 30 filarmoniä kollektivları arasında saf tatar programmalı ber törkem bar».
«Intertat.ru» respublika elektron gazetası aşa şulay uq Tömän, Samar, Perm, Sember, Irımbur häm Tübän Novgorod tatarları tormışı häm anda tatarlar öçen näşer itelep kilä torğan köndälek matbuğat belän dä tanışıp bula.
Oyasında ni kürsä, oçqanda şul bulır, digän bik ğibrätle äytem bar. Demokratik däwlät tözibez dip, Rusiädä tärbiä eşe nıq yomşardı. Tärtipsezlek, eçkeçelek, cinayätçelek köçäyde. Älege yämsez küreneşlärgä, üzebezneñ, milli ğöref-ğadätlärebez qarşı torırğa tieş. «Watanım Tatarstan» gazetasında basılıp çıqqan «Märxämätsezlek qayan kilä?» digän yazmasında Minzälädä yäşäwçe aftor Fäyzi Xucin şundıy fikergä kilä:
«Demokratiä ul, berençe çiratta, ürnäk tärtip buldırunı, humanlıqnı küzdä tota. Ä Rusiädä demokratiä bayrağı astında urlaşu, aldaşu, ütereşü, faxişälek kebek küreneşlär kiñ cäyelde. Urlanğan malnı tigez büleşä almıyça, köpä-köndez mañğayğa teräp atalar. Üzlärendä märxämätsezlek tärbiäläw arqasında qayber ullar häm qızlar ğäziz ata-anaların qartlar yortı yanında taşlap kitälär. Ğöref-ğädätlärebezne saqlamaw şundıy äxlaqsızlıqqa kiterä».
Elek tatarlar öçen äxlaqsızlıq çit-yat närsä bulğan. Araqı eçü dä zur gönahqa sanalğan. Ä xäzer isä zäñgär ekrannardan da araqı eçü küreneşläre açıqtan-açıq propagandalana. Ğöref-ğadätlärebezne bozuda avtor üzebezneñ «Tatarstan — Yaña ğasır» kanalın da ğayepli. «Yıl çibären kürsätäbez dip, tatar qızların şärä kileş säxnägä çığaru hiç tä kileşä torğan närsä tügel», - dip yaza aftor.
Äyye, telekanallar küñel açu xarakterındağı tapşırularğa iğtibarların ayıruça arttırdılar. Ğadi televizor qarawçılarğa nindi tapşırular kirägen öyränep, alarnıñ teläk häm mänfäğätlären qayğırtıp eşläw yuq. Çınında isä, xalıq fänni-populyar häm belem birä torğan tapşırularğa moxtac ikän. Monı «Российская Федерация сегодня» jurnalında täqdim itelgän «Росбизнесконсалтинг» mäğlümat agentlığı tarafınnan ütkärelgän sotsiologik tikşerenülär näticäse açıq dälilli. Mäğlümatlarğa qarağanda, soraşuda qatnaşqan respondentlarnıñ 46% - fänni populyar, 23% — belem birä torğan, 15%— bügenge köndä Rossiä telekanallarında balalar öçen tapşırular citmi dip beldergän. Şul uq waqıtta, küñel açu tapşıruları 5% qına täşkil itä. Bu sannarğa respublika kanalları citäkçeläre dä iğtibar itep, millätneñ iñ kürkäm ğöref-ğädätlären alğa sörergä tieşlär.
Küñel açu xarakterındağı tapşırularnıñ televizor ekrannarında artuı «Доживем до понедельника» gazetası belderüençä, xalıqnıñ 90-nçı yıllarda östenlek totqan mäğlümati-analitik tapşırulardan arğanlığı belän bäyle ikän. Ämma bu waqıtlı küreneş. Xalıqnıñ säyäsätkä häm säyäsi jurnalistikağa bulğan iğtibarı üzgä däräcädä yañadan qaytaçağına ömet bar. Sotsiologik tikşerenülär dä şunı dälilli.
Uzğan atnada «Miras» häm «Qazan utları» jurnallarınıñ ağımdağı yılnıñ berençe sannarı dönya kürde. «Qazan utları» jurnalı Qör’änneñ tatar telenä tärcemäsen näşer itüne däwam itä. Şulay uq jurnalda şiğri, çäçmä häm drama äsärlär, İl''dar Yuzievqa 70 yäş uñayınnan «Moñ eçendä asıltaş» digän yazma täqdim itelgän. «Ütken mäs''älä» rubrikasında Flüs Latifinıñ «Totalitarizm şäwläse» isemendäge yazması urın alğan. «Miras» jurnalında isä başlıça tarixi yazmalarğa häm ädäbi mirasıbızğa östenlek birelgän.
Rawil Saqmarov. Qazan
Uzğan atnada säyäsi temağa qaralğan tağın ber yazma iğtibarğa layıq. «Восточный экпресс» gazetası İğor Nikitinnıñ «Шалости» Урала Рахимова» digän mäqäläse ul. Aftor Başqortostandağı säyäsi xällärgä analiz yasap, Başqortostan Prezidentı Mortaza Raximovnıñ ulı — Ural Raximovnıñ artıq qıyu eşçänlegenä häm üzen «prins» kebek xis itüenä iğtibarnı yunältä. Näticä yasap aftor bolay dip yaza:
«Başqortostanda sotsial''-iqtisadıy kierenkelek könläp tügel säğätläp arta. Urta häm ere eşquarlar Ural Raximovnıñ basımçılığınnan ardılar. Küpçelekne täşkil itkän rus xalqı xan tärtibennän ruxi ardı. San yağınnan ikençe urında torğan tatar xalqı ıñğıraşa: alarnı ğömumän respublikadan qualar. Tatarlar belän başqortlar arasındağı mönäsäbät qanlı konfliktqa da kiterergä mömkin. Anıñ bulmıy toruı Tatarstan Prezidentı Mintimer Şäymiev häm möfti Tälğät Tacetdinnärneñ aqıllı säyäsäte arqasında ğına».
Başqortostanda yäşäwçe millättäşlärebezgä qağılışlı tağın ber yazma dönya kürde uzğan atnada. Ul «Mädäni comğa» gazetında urın alğan häm «Qanatlarıbıznı sındırmıyq» digän baş isemdä täqdim itelgän. Yazmanıñ aftorı 2002 yılğa Başqortostan tatar milli xäräkäte oyışmaları eşçänlegenä yomğaq yasıy häm kiläçäkkä burıçlar bilgeli. Başqortostan tatarları öçen yılnıñ ayıruça qatlawlı buluın bilgeläp, iñ möhim waqiğa itep xalıq sanın alu bilgelänä. Bu turıda aftor bolay di:
«İñ zur ciñelüebez şuşı kampaniädä buldı. Moñarçı Başqortostanda xalıq sanı buyınça urıslardan qala ikençe urında bula kilgän häm barlıq xalıqnıñ 29 protsentın täşkil itkän tatarlar xäzer öçençe urınğa töşte, ä başqortlar yasalma räweştä ikençe urınğa mende. Älbättä, äle xalıq isäben alunıñ räsmi mäğlümatları bäyän itelmäde. Ämma respublikanıñ yuğarı xakimiätläre belän yaqın mönäsäbätlärdä toruçı başqort millätçeläre bügennän ük inde ul mäğlümatlarnı bik yaxşı belä. Alarnıñ şatlığı çiksez, çönki teläklärenä ireşte alar».
Yazmada şulay uq Başqortostan tatarlarınıñ qorıltayın ütkärüne xökümät üz östenä alıp ta, anı ütkärmäwe, tatarlarnıñ üz ana tellärennän çitläşterelüe häm tatar mäktäpläreneñ başqortça uqıtuğa küçerelüläre, millättäşlärebezneñ tatar telendä televidenie häm radio aşa tapşırular qarap tıñlawdan mäxrüm buluları turında bäyän itelgän.
28 ğinwar könne «Intertat.ru» respublika elektron gazetası Fähim Ğözäyerov häm Landış Xarrasovalarnıñ «Başqortqa - bar, tatarğa – yuq» digän yazmaları da şuşı uq temağa bağışlanğan ide. Yazma Ufada Bötendönya başqortları qorıltaynıñ Başqarma komitetı häm Başqortostan Respublikasınıñ Ministrlar Kabinetı oyıştırğan «Watandaş» dip atalğan jurnalnıñ çirattağı sanı çığu uñayınnan täqdim itelgän. Jurnal Buranbay Küsänbayıvnıñ “Millätara mönäsäbätlärne garmoniäläşterüdä däwlät häm cirle xakimiätlärneñ ähämiäte” dip atalğan mäqälä belän açılğan. Yazmağa iğtibar itsäñ, ğädättägeçä, Başqortostanda bar da al da göl ikän. Respublikada 33 jurnal çığa, şularnıñ 23 - urıs telendä, 9 - başqortça, beräw - tatarça. Tatar basması cide tapqırğa kimräk. Başqortostanda här tatarğa yılına 0,1 danä, ä här başqortqa 5,7 danä jurnal turı kilä. «Sentäberdän Başqortstanda sputnik televideniese eşli başladı. Böten respublikada Başqortstan televideniese täwlekkä 12 säğät eşli» – dip yaza Buränbäy Küsänbayıv. Ämma monıñ xaqiqät''ne açmawın iskärtälär aftorlar «Intertat.ru» gazetası säxifäsendä häm uzğan yılnıñ dekaber, bu yılnıñ ğinwar programmaları buyınça yasağan maxsus tikşerüläre näticäsendä raslıylar. Başqort sputnik televideniese atnasına 84 säğätlek tapşıru alıp bara. Şunıñ 14 säğäte - urısça, 69 säğät 30 minutı - başqortça. Häm barı 30 minutlıq «Räyxan» tapşıruı tatarça. Tatar telebezdäge tapşırular başqortçadan 125 tapqırğa kim. Qısqası, yuq däräcäsendä.
Jurnaldağı yazmanıñ avtorı Başqortostan mäğärif ölkäsendäge xällärne bolayraq taswirlıy: «Respublika İdel buyı federal'' okrugında mäktäplär, gimnaziälär sanı buyınça iñ aldınğı urında tora. Mäktäplärdä 15 telneñ uqıtıluı da milli mäğärifneñ üseşen kürsätä». Çınlıqta isä Başqortostanda bügenge köndä gimnaziälär sanı tübändägeçä : başqort gimnaziäse - 40, urıs gimnaziäse - 1, tatar gimnaziäse - 2 (Ufada, Bäläbäydä). Teatrlarğa kilgändä, «Başqortstanda 7 başqort, 4 rus, 2 tatar drama teatrı, başqort, rus, tatar, çuaş, marinıqı 30 filarmoniä kollektivı bar», - dip yaza Küsänbayıv jurnalda. «İntertat.ru» aftorları isä Başqortostandağı tatar teatrlarınıñ yazmışların bolayraq surätlilär:
«Yarıy äle, 90-nçı yıllar başında Tatar ictimaği üzäge şul çaqtağı liderı Kärim Yauşev tırışlığı belän tatar drama teatrı açtıruğa ireşte. Ämma ul teatr Ufadan çittä bulsın dip, Tuymazığa nigezlädelär. Ämma tatar cämäğätçelege Ufada tatar teatrı kiräk dip şaw-şu quptaruın däwam itte. Ul waqıttağı premyer-ministr, soñınnan eşennän alınğan millättäşebez Marat Mirgacämov Ufa tatar drama teatrına nigez saldırdı, aqça birde. Ul kitkäç, 10 yıl inde tatar teatrı binası tözelä. Niçä yıl tatar teatrı öydäş yäki uram teatrı bulıp yörde. 30 filarmoniä kollektivları arasında saf tatar programmalı ber törkem bar».
«Intertat.ru» respublika elektron gazetası aşa şulay uq Tömän, Samar, Perm, Sember, Irımbur häm Tübän Novgorod tatarları tormışı häm anda tatarlar öçen näşer itelep kilä torğan köndälek matbuğat belän dä tanışıp bula.
Oyasında ni kürsä, oçqanda şul bulır, digän bik ğibrätle äytem bar. Demokratik däwlät tözibez dip, Rusiädä tärbiä eşe nıq yomşardı. Tärtipsezlek, eçkeçelek, cinayätçelek köçäyde. Älege yämsez küreneşlärgä, üzebezneñ, milli ğöref-ğadätlärebez qarşı torırğa tieş. «Watanım Tatarstan» gazetasında basılıp çıqqan «Märxämätsezlek qayan kilä?» digän yazmasında Minzälädä yäşäwçe aftor Fäyzi Xucin şundıy fikergä kilä:
«Demokratiä ul, berençe çiratta, ürnäk tärtip buldırunı, humanlıqnı küzdä tota. Ä Rusiädä demokratiä bayrağı astında urlaşu, aldaşu, ütereşü, faxişälek kebek küreneşlär kiñ cäyelde. Urlanğan malnı tigez büleşä almıyça, köpä-köndez mañğayğa teräp atalar. Üzlärendä märxämätsezlek tärbiäläw arqasında qayber ullar häm qızlar ğäziz ata-anaların qartlar yortı yanında taşlap kitälär. Ğöref-ğädätlärebezne saqlamaw şundıy äxlaqsızlıqqa kiterä».
Elek tatarlar öçen äxlaqsızlıq çit-yat närsä bulğan. Araqı eçü dä zur gönahqa sanalğan. Ä xäzer isä zäñgär ekrannardan da araqı eçü küreneşläre açıqtan-açıq propagandalana. Ğöref-ğadätlärebezne bozuda avtor üzebezneñ «Tatarstan — Yaña ğasır» kanalın da ğayepli. «Yıl çibären kürsätäbez dip, tatar qızların şärä kileş säxnägä çığaru hiç tä kileşä torğan närsä tügel», - dip yaza aftor.
Äyye, telekanallar küñel açu xarakterındağı tapşırularğa iğtibarların ayıruça arttırdılar. Ğadi televizor qarawçılarğa nindi tapşırular kirägen öyränep, alarnıñ teläk häm mänfäğätlären qayğırtıp eşläw yuq. Çınında isä, xalıq fänni-populyar häm belem birä torğan tapşırularğa moxtac ikän. Monı «Российская Федерация сегодня» jurnalında täqdim itelgän «Росбизнесконсалтинг» mäğlümat agentlığı tarafınnan ütkärelgän sotsiologik tikşerenülär näticäse açıq dälilli. Mäğlümatlarğa qarağanda, soraşuda qatnaşqan respondentlarnıñ 46% - fänni populyar, 23% — belem birä torğan, 15%— bügenge köndä Rossiä telekanallarında balalar öçen tapşırular citmi dip beldergän. Şul uq waqıtta, küñel açu tapşıruları 5% qına täşkil itä. Bu sannarğa respublika kanalları citäkçeläre dä iğtibar itep, millätneñ iñ kürkäm ğöref-ğädätlären alğa sörergä tieşlär.
Küñel açu xarakterındağı tapşırularnıñ televizor ekrannarında artuı «Доживем до понедельника» gazetası belderüençä, xalıqnıñ 90-nçı yıllarda östenlek totqan mäğlümati-analitik tapşırulardan arğanlığı belän bäyle ikän. Ämma bu waqıtlı küreneş. Xalıqnıñ säyäsätkä häm säyäsi jurnalistikağa bulğan iğtibarı üzgä däräcädä yañadan qaytaçağına ömet bar. Sotsiologik tikşerenülär dä şunı dälilli.
Uzğan atnada «Miras» häm «Qazan utları» jurnallarınıñ ağımdağı yılnıñ berençe sannarı dönya kürde. «Qazan utları» jurnalı Qör’änneñ tatar telenä tärcemäsen näşer itüne däwam itä. Şulay uq jurnalda şiğri, çäçmä häm drama äsärlär, İl''dar Yuzievqa 70 yäş uñayınnan «Moñ eçendä asıltaş» digän yazma täqdim itelgän. «Ütken mäs''älä» rubrikasında Flüs Latifinıñ «Totalitarizm şäwläse» isemendäge yazması urın alğan. «Miras» jurnalında isä başlıça tarixi yazmalarğa häm ädäbi mirasıbızğa östenlek birelgän.
Rawil Saqmarov. Qazan