Ütkän atnada Russie Prezidentınıñ kiñäşçese Sergei Yastrjembski Waşingtonğa kilep administratsiedän çeçennärneñ qayber oyışmaların Amerikanıñ qara isemlege -xalıqara terror törkemnäre isemlegenä kertüen soradı.Andıy adım atlansa , törkemneñ banka xisapları tuñdırıla, äğzalarınıñ AQŞqa kerüe tıyıla höm älbättä Mäskäügä çeçen konfliktın terrorğa qarşı global suğışnıñ ber öleşe itep kürsätü mömkinlegen birer ide. Ämma dä läkin Waşington Yastrjembski kiñäşlärenä qolaq salmadı. Kire qağu şunduq Mäskäwneñ AQŞ çeçen fundamentalistların üzeneñ qara isemlegenä kertüne kire qağıp ike törle ülçäü qullana digän ğäyepläülärenä säbäp buldı. Ütkän közdä Mäskäü teatrındağı totıq alu draması , qayberülär öçen çeçennärneñ terror törkemnäre belän eşläwen açıp saldı, ämma küpçelek moña ışanmadı. Çeçän prezidentı Aslan Masxadovnıñ yardämçese Axmad Zakayev älege waqıtta Britaniedä häm bälkim dä Mäskäü taläbenä esasän Russiegä qaytarılaçaq häm terrorga qaynaşuda ğäyeplänäçäk. Zakayev radiobızğa bolay dip belderde:
Audio
Zakayev süzlärençä, Russie xakimiätläre üzeneñ Çeçnädä alıp barğan suğışın tänqitläüçelärne tomalau öçen könbatışta çeçennär dini fundamentalistlar digän yalğan tarata. Älbättä andıy kampanie qayber qolaqlarğa kerep qala. Alarnıñ berse fransuz xakime Jean Louis Bruguiere .Ul törle illärdäge terror waqıyğälären qarap bara. Bruguiere ğıynuar urtalarında amerikan xaber agentlığına radikal islamçılar Çeçnädä künegü lagerları oyıştırğan dip uylım , könbatışnıñ Çeçnädä arta barğan qurqınıçqa qaytarğan cavabı citärle tügel dip söylägän ide. Zakayev çeçen xalqı tügel ä Russiedä arta barğan totrıqsızlıqlıq könbatışqa qurqınıç tudıra , könbatışta yäşäwçe çeçennär , alar suğıştan qaçqan xalıq häm yevropanı üzenä doşman itäçäk ber närsä dä eşläü belän qızıqsınmıy dip söyli.Britaniedä urnaşqan Suğış ve Solıx öçen instituttta eşläwçe Kafkaz turında äsärlär yazağan Thomas De Waal fikerençä, çeçen suğışçılarınıñ fundamentalist islamçı törkemnär tarafınnan oyıştırılğan terror aktivlıqlarına qatnaşqan buluın kürsätüçe dälillär yuq.Ämma ul ğäräb illärennän radikal möselmannarnıñ kilep Çeçännärgä bulışlıq kürsätüe mäğlüm di. Alarnıñ in tanılğanı ütkän yılda üterelgän Suğut Ğäräbständä tuğan Xattab ide.Şulayuq ütkän cäydä Pankisi Tarlauğında qulğa alınuçılar arasında ğäräb suğışçılarnıñ buluı mäğlüm. De Waal süzlärençä (audio):ämma bu ber yaqlı yul.Afganstan belän bäyläneşe bulğan extermist ğäräblär Çeçnä belän dä qızıqsına. Şulay da çeçennärneñ başqa urınnarda suğışu öçen Çeçnäne taşlap kitüen kürsätkän dälillär bik az.
De Wall çeçennärneñ küpçelege fundamentalizm tügel ä politik xällär belän qızıqsına , çeçännärneñ Afganstanda buluı turında xabärlär yöresä dä näticädä küpçelekneñ eleke SSRnıñ törle urınnarınnan rusça söyläşüçe keşelär buluı añlaşıldı. Başqa ber misal ( Kubada) Guantanamo lagerında Taliban , Al Qaida totıqları arasında ber genä çeçen dä yuq. Anda 8keşe Britaniedän, yözlärçe keşe Pakstan häm Suğut Ğäräbstänennän , ber genä çeçen dä yuq dip söyli. Çeçnädä islam fundamentalizmı traditsiese yuq, ämma suğış ozayğan sayın suğışçılar radikalleräk bulaçaq .Russie ozaqraq waqıt ber nindi dä politik kompromis täqdim itmäsä, xalıqnıñ radikal öleşe yaqın könçığtağı radikallärgä oxşıyaçaq. Menä monda Çeçnä arta barğan qurqınıç bulaçaq dip söyli De Wall . Qayber farazlarğa qarağanda çeçennärneñ 10nan berse genä fundamentalizmğa simpatie belän qarasa , suğışçlar arasında ekstremizmnı yaqlau kübräk.
Britaniedä urnaşqan Terror vä Politik Köçqullanunı Tikşerü Üzäge analitiğı Paul Wilkinson radiobızğa , ozın yıllar däwam itkän konflikt waqıtında çeçen suğışçılarnıñ nindi däräcädä radikallaşqan buluın qatğıy itep äytü bik qıyın dip belderde. Wilkinson ( audio)
Mäğlüm bulğança bu bik bilgesez ber ölkä, terror oyışmaları belän belän bäyleneştä toruçılar äğzalıq tanıqlıqların yanında yöretmi, şulayuq alarnı kem , qaysı oyışmağa alğan yäki mäqsatları närsä siña äytmilär, çeçen suğışçan törkemnäre belän -al Qaida arasındağı bäyläneşlär turındağı dälillär ikence däräcädä genä.
Wilkinson de Wall kebek çeçän oyışmaları arasında Osama bin Ladennı yaqlauçılar bik az digän fiker belän kileşä. Ul çeçännärne in küp könbatış xoquq yaqlau törkemnäre häm Yevropa Berlegeneñ törle buınnarı yaqlıy , möselman illärennän alar bik az yardäm kürä di.Wilkinson Çeçnädä terroristlarnı künegülärdän ütkärgän lagerlar çäçäk ata digän fikerne kire qağa, Ul Pakstan, Afganstan häm könyaq Azie illäreneñ andıy bazalarğa iä bulu ixtimalä artığraq di . De Waal da bu ğäyepläülärne kire qağa,Çeçnä Afganstan belän çağıştırğanda bik keçkenä il ,anıñ çiklärendä küpläp Russie xärbiläre urnaştırılğan lagerlar öçen ul uñay urın tügel dip äytä.
Färidä Xämit,Praga
Färidä Xämit,Praga