«Mäxäbbätsez küzlär, küzlär tügel, mäxäbbätsez süzlär süzlär tügel» digän ruxtağı lirik yazma belän açılıp kitä Şähri Qazan gäzite. Şuşı gäzit berençe bitenä ber-bersenä ğaşiq yeget häm qız, alar belän bergä ğäyet namazınıñ suräten dä bastırğan. Ni xäl itäseñ – ikese dä atna waqiğaları.
Gäzitneñ İlhamiät quşımtasında «1000 dä ber uy» säxifäsendä «Prezident süze küpme tora?» digän yazma basıldı. «Tabiğät dönyasın altın yoğertelgän sarı nurlarğa manıp köz yaqınlaşıp kilgän çaq ide....» digän sürätläwdän başlıy süzne avtor – Näsimä Äxmätcanova. Ul Rusia Prezidentı Vladimir Putinnıñ Bötendönya tatar kongressı waqıtında Qazanğa kilgändä äytelgän süzläre ğadi keşelärğä nindi tä’sir yasağanın süräli. Mäğlüm Nurmöxämmät Xösäinov «Başqortstanda tatar bulu awır» digän ide, aña Vladimir Putin «Ä Tatarstandağı urısqa räxätme?» - dip qızıp kitep, cawap birde. Şuşı süzlären mäqälä avtorı Näsimä Äxmätcanovanıñ kürşese, söyenä-söyenä qabatlağan ikän. «Küp kenä urıs keşeläreneñ bu süzlärne şulay qabul itüe, mine ğäcäpländerde » - di ul häm üzäk ütkärgän milli säyäsätkä bäyä birergä bula. Üzäktä äytelgän süzlär genä tügel, anda qılınğan ğämällär dä millätlär duslığına xezmät itmi, digän fikerdä tora avtor.
«Latinğa küçüne genä alıyq. Anı tıyu turında süzlär genä yörğändä bezneñ ömet bar ide äle. Küpmillätle federativ däwlät prezidentı mondıy adımğa barmas dip ışana idek. Ä inde ayırım subyektlar älifbanı üzgärtä almıy dip, latinğa küçüne tıyğan ukazğa qul quyğaç, yullar yabıldı, ömetlär özelde. Bu ğädelsezlek prezident qulı, prezident süze belän eşlände. Böten ber xalıqnıñ milli ğorurlığın mäsxäräläw, konstitutsion xoquqların tanımaw dip atala ul. Menä şuşındıy äxlaqsız ukazğa qul quyğan prezidentnıñ balalarnı tuğan telendä uqıtmaw ul nadanlıq dip äytüen citdi qabul itärgä mömkinme. Latin grafikasına küçüne tıyu tuğan teldä uqıtunı tıyuğa bärabär tügelmeni?» - dip yaza Näsimä Äxmätcanova.
Şundıy millätara duslıqqa xezmät itmägän ğämällär rätenä ul Rusiä mäğärif ministrlığınıñ pravoslav din däreslären kerterğä telägen kertä. Latinnı tıyğan qanunğa qul quyğan prezident , pravoslav din däreslären böten mäktäplärgä kertü turındağı çirattağı qararğa qul quymas dip ömetlänep bulmıy di Näsimä Äxmätcanova Şähri Qazan gäzitendä.
Latin grafikası temasın Mädäni comğa gäzitendä Damir Asılov däwam itä. Üzeneñ «Xaqiqät bäxästä tuamı?» digän yazmasında ul bäxäslär, mäs’äläne xäl itügä yardäm itmi, suza ğına digän fikerne ütkärä. Läkin ul üze dä monda bäxäskä kerep bara, çönki yañalif häm yaña latin älifbası yaqlı taraflarnı qarşı quya.
« Latinnı torğızuğa bäyle räweştä tudırılğan ığı-zığı waqıtında monafiqlığıbız da bik açıq çağıldı. Beriş ğalimnär, zıyalılar, bezgä latinğa küçü kiräk, latinğa küçik, dip söylänsälär dä, ğämäldä şul eşkä ayaq çalıp kildelär. Latinğa nigezlängän bulsa da, elekkege üz imlabızdan şaqtıy uq ayırılıp toruçı yaña imla eşläp täqdim itü, döresen äytkändä, mäkerle ğämällärneñ berse buldı. Xalıqnıñ hiçyuğı ber öleşe bulsa da latinnan baş tartsın, dip, maxsus eşlädelär şikelle anı.»
Aftornıñ üzenä, yañalif kübräk oşıy, şuña ul älifba mäs’äläsenä basım yasıy. Läkin nindi genä imla bulmasın, latin älifbası barıber kire qağıldı.
Sotsial mäsälälär, awıl, şähär tormışı turında Tatarstan yäşläre gäzitendäge yazmada süz bara. Yazmanıñ avtorı Nazıf Xämitov küptän tügel awıldan şähärğä küçep kilğän. Aña monda barısı da yaña, ul şähär tormışın awılnıqı belän çağıştıra. Uquçılarğa da anıñ küze belän üz tormışlarına qaraw qızıqlı. Uram seberüçe bulıp eşlägän bu keşe ayına 1300 sum ala häm şuña şöker itep tora, çönki mondıy aqça awıl xalqınıñ töşenä dä kermi ikän. Läkin barıber, Nazıym äfände mondağı «tärtip» urınına «Kolxozdağı tärtipsezleklär»gä qarağanda yaxşıraq tügel mikän, dip tä uylanıp quya. Awıldaşlarına yullanğan xatın ul bolay tämamlıy:
«Aşaw yaqları monda äybät. Sez kilosın 1 sum 70 tiengä citeştergän ipineñ bäyäse monda 6 sum 80 tien tora. Kibet tulı. Beläm - bu sezneñ xezmät cimeşegez. Şulay, buşlay ğına tırışıp eşläsägez, bez tuq bulırbız. Räxmät mine tuydıruığız öçen.» - dip yazılğan anıñ xatında.
Äytergä kiräk, awıl xucalığındağı xäl küplärne borçuğa sala. Uqıtuçılar häm awıl xezmätçännäre tıynaq, sabır keşelär bulğanğadır küräseñ, alarnıñ tawışları-tınnarı çıqmıy. Andağı xällär törle däräcädäge citäkçelärneñ notıqlarında ğına çağılıp kitä. Respublika citäkçelege awıl xucalığına reforma ütkärergä kiräk dip cıyılışlar ütkärä. Räsmi matbuğat igençelär, terlekçelär turında maqtawlı yazmalar birä, Tatarstan awılları Rusiädä iñ gazlaştırılğan awıllar digän söyeneçle xäbärlär birä . Awılnıñ çın xälen şähär xalqı qayan belsen di? Alayda, bez qapçıqta yatmıy digändäy, işetelä anısı da, awıl xezmätçännäreneñ eş xaqları bik tübän ikän häm anı da alar aylar buyı ala almıy. Şul xäbärdän çığıp qarağanda Watanım Tatarstan gäziteneñ comğa sanında «terlekçelär söyli» digän säxifädä basılğan xat qızıqsınu uyata.
Aqtanış rayonınıñ Şäymärdänov isemendäge kümäk xucalığı sıyır sawuçısı İlizä Näcmieva üzeneñ uy fikerlären redaksiägä yullap cibärergä bulğan. Anıñ «Bezgä çigenerä yaramıy» dip isemlängän xatında yıl buyı sıyır sawuçı bulıp eşläwe, eşen yaratıp başqaruı, küp sanlı bäygelärdä qatnaşıp alarda ciñüe turında bäyän itä. Üzeneñ hönärendä uñğan bulu säbäple küp sanlı büläklär alğan ikän ul. Prezident Mintimer Şäymiev qulınnan qimmätle keläm alu waqiğasın cılı iskä ala ul. Awıl xezmätçännäre bäyrämnäre dä Aqtanışta bik zur äzerlek häm oyışqan töstä ütä ikän. Şundıy çaranıñ bersendä işetkän süzlär rayonda tanılğan sıyır sawuçınıñ küñelenä ayıruça uyılıp qalğan. Menä anıñ xatınnan ber özek
«Tatarstan premyer-ministrı urınbasarı-awıl xucalığı häm azıq-tölek ministrı Marat Äxmätov bolay dide: «Bez bügen aqtanışlılarnıñ närsägä sälätle ikänlegen kürep utırabız. Rayon igençelektä ike yıl rekordlı näticälärgä ireşü belän berrättän, terlekçelektä dä totrıqlı üseş yulınnan bara. Äyye, bäyräm itärlek eşegez bar. Ämma artqa çigenergä xaqığız yuq. Uñışlarığız belän böten respublikağa ürnäk kürsätergä tieşsez. Çönki Tatarstannıñ iñbaşı – sezneke». Xaq süzlär. Maqsatıbız da cirlegebezdän çıqqan kürenekle şäxeslärneñ yözenä qızıllıq kiterü tügel, älbättä.» - dip yaza sıyır sawuçı Näcmieva. Ul xatınıñ axırında birelgän büläklär öçen räxmätlären belderä. Alar xezmätebezneñ iğtibarsız qalmawıbıznı kürsätä di ul. Bigräktä eş şartların tudırğan citäkçelärgä räxmät di sıyır sawuçı apa. Al da göl ikän awılda xällär diärgä mömkin ide, äğär dä şul uk bittä tağın berniçä xattan özeklär basılmağan bulsa. Alarnıñ bersendä – Minzälä rayonındağı Tupaç awılına baruçılarnıñ yu ğazapları surätlänä. Andağı küperne yartılaş su basa ikän, yazın pıçraq, qışın awılnı qar qaplıy, Yulnı çistartuçı maşinalar da , bälä-qaza bula qalsa rayon üzägenä xäbär itärgä telefon da yuq. Menä şundıy yullar da bar awıl xaqlınıñ xatlarında. Tatarstan yäşläre gäzite uquçılar xatların yaratıp bastıra, alardan tuplanğan bitlär, gäzitneñ iñ qızıqlı säxifäläre bula da, kiläse matbuğat küzätülärendä bez da alarğa kübräk iğtibar birerbez.
Tatarstan jurnalınıñ yaña sanı dönya kürde. jurnalınıñ daimi uquçıları sizgänder, bastıru sıyfatı üzgärgän, tışlığı da, bitläre dä yaxşı käğäzdä bastırılğan, sıyfatlı, tösle räsemnär belän dä bizälgän. Jurnalnı aqtarıp qarasaq, anıñ Tatarstanda tügel, kürşe respublikada bastırılulı açıqlana. Eçtälegenä kilgändä – anda älläni üzgäreşlär yuq, Tatarstan respublikanıñ ictimaği-säyäsi tormışın çağıldırunı däwam itä. Jurnal – Vasil Garifullinnıñ çigenergä urın yuq, artıbızda Mäskäw digän yazması belän açılıp kitä. Anda süz tuğan telne saqlaw ölkäsendä başqarılğan eşlär turında bara, tellär turındağı qanunnıñ 10 yıllığına bağışlanğan parlament utırışında yasalğan çığışlar tuplanğan. Tatar dönyası säxifäsendä dönya kürğän «Azat Watan» sağış häm ömet» isemle yazma ayıruça iğtibarnı cälep itä. Xatıyp Miñnegulov üzeneñ yazmasında tatar emigratsiäse köçläre belän çığarılğan jurnal turında täfsille mäğlümat birä. 1952-53 yıllarda Münxendä çığarılğan bu jurnalnıñ iseme cisemenä turı kilä, tatar-başqort emigratsiäseneñ tormışına, xalqıbız tarixına küz salırğa mömkinlek birä, dip yaza Xatıyp Miñneğulov Tatarstan jurnalında.
Bikä Timerova, Qazan
Gäzitneñ İlhamiät quşımtasında «1000 dä ber uy» säxifäsendä «Prezident süze küpme tora?» digän yazma basıldı. «Tabiğät dönyasın altın yoğertelgän sarı nurlarğa manıp köz yaqınlaşıp kilgän çaq ide....» digän sürätläwdän başlıy süzne avtor – Näsimä Äxmätcanova. Ul Rusia Prezidentı Vladimir Putinnıñ Bötendönya tatar kongressı waqıtında Qazanğa kilgändä äytelgän süzläre ğadi keşelärğä nindi tä’sir yasağanın süräli. Mäğlüm Nurmöxämmät Xösäinov «Başqortstanda tatar bulu awır» digän ide, aña Vladimir Putin «Ä Tatarstandağı urısqa räxätme?» - dip qızıp kitep, cawap birde. Şuşı süzlären mäqälä avtorı Näsimä Äxmätcanovanıñ kürşese, söyenä-söyenä qabatlağan ikän. «Küp kenä urıs keşeläreneñ bu süzlärne şulay qabul itüe, mine ğäcäpländerde » - di ul häm üzäk ütkärgän milli säyäsätkä bäyä birergä bula. Üzäktä äytelgän süzlär genä tügel, anda qılınğan ğämällär dä millätlär duslığına xezmät itmi, digän fikerdä tora avtor.
«Latinğa küçüne genä alıyq. Anı tıyu turında süzlär genä yörğändä bezneñ ömet bar ide äle. Küpmillätle federativ däwlät prezidentı mondıy adımğa barmas dip ışana idek. Ä inde ayırım subyektlar älifbanı üzgärtä almıy dip, latinğa küçüne tıyğan ukazğa qul quyğaç, yullar yabıldı, ömetlär özelde. Bu ğädelsezlek prezident qulı, prezident süze belän eşlände. Böten ber xalıqnıñ milli ğorurlığın mäsxäräläw, konstitutsion xoquqların tanımaw dip atala ul. Menä şuşındıy äxlaqsız ukazğa qul quyğan prezidentnıñ balalarnı tuğan telendä uqıtmaw ul nadanlıq dip äytüen citdi qabul itärgä mömkinme. Latin grafikasına küçüne tıyu tuğan teldä uqıtunı tıyuğa bärabär tügelmeni?» - dip yaza Näsimä Äxmätcanova.
Şundıy millätara duslıqqa xezmät itmägän ğämällär rätenä ul Rusiä mäğärif ministrlığınıñ pravoslav din däreslären kerterğä telägen kertä. Latinnı tıyğan qanunğa qul quyğan prezident , pravoslav din däreslären böten mäktäplärgä kertü turındağı çirattağı qararğa qul quymas dip ömetlänep bulmıy di Näsimä Äxmätcanova Şähri Qazan gäzitendä.
Latin grafikası temasın Mädäni comğa gäzitendä Damir Asılov däwam itä. Üzeneñ «Xaqiqät bäxästä tuamı?» digän yazmasında ul bäxäslär, mäs’äläne xäl itügä yardäm itmi, suza ğına digän fikerne ütkärä. Läkin ul üze dä monda bäxäskä kerep bara, çönki yañalif häm yaña latin älifbası yaqlı taraflarnı qarşı quya.
« Latinnı torğızuğa bäyle räweştä tudırılğan ığı-zığı waqıtında monafiqlığıbız da bik açıq çağıldı. Beriş ğalimnär, zıyalılar, bezgä latinğa küçü kiräk, latinğa küçik, dip söylänsälär dä, ğämäldä şul eşkä ayaq çalıp kildelär. Latinğa nigezlängän bulsa da, elekkege üz imlabızdan şaqtıy uq ayırılıp toruçı yaña imla eşläp täqdim itü, döresen äytkändä, mäkerle ğämällärneñ berse buldı. Xalıqnıñ hiçyuğı ber öleşe bulsa da latinnan baş tartsın, dip, maxsus eşlädelär şikelle anı.»
Aftornıñ üzenä, yañalif kübräk oşıy, şuña ul älifba mäs’äläsenä basım yasıy. Läkin nindi genä imla bulmasın, latin älifbası barıber kire qağıldı.
Sotsial mäsälälär, awıl, şähär tormışı turında Tatarstan yäşläre gäzitendäge yazmada süz bara. Yazmanıñ avtorı Nazıf Xämitov küptän tügel awıldan şähärğä küçep kilğän. Aña monda barısı da yaña, ul şähär tormışın awılnıqı belän çağıştıra. Uquçılarğa da anıñ küze belän üz tormışlarına qaraw qızıqlı. Uram seberüçe bulıp eşlägän bu keşe ayına 1300 sum ala häm şuña şöker itep tora, çönki mondıy aqça awıl xalqınıñ töşenä dä kermi ikän. Läkin barıber, Nazıym äfände mondağı «tärtip» urınına «Kolxozdağı tärtipsezleklär»gä qarağanda yaxşıraq tügel mikän, dip tä uylanıp quya. Awıldaşlarına yullanğan xatın ul bolay tämamlıy:
«Aşaw yaqları monda äybät. Sez kilosın 1 sum 70 tiengä citeştergän ipineñ bäyäse monda 6 sum 80 tien tora. Kibet tulı. Beläm - bu sezneñ xezmät cimeşegez. Şulay, buşlay ğına tırışıp eşläsägez, bez tuq bulırbız. Räxmät mine tuydıruığız öçen.» - dip yazılğan anıñ xatında.
Äytergä kiräk, awıl xucalığındağı xäl küplärne borçuğa sala. Uqıtuçılar häm awıl xezmätçännäre tıynaq, sabır keşelär bulğanğadır küräseñ, alarnıñ tawışları-tınnarı çıqmıy. Andağı xällär törle däräcädäge citäkçelärneñ notıqlarında ğına çağılıp kitä. Respublika citäkçelege awıl xucalığına reforma ütkärergä kiräk dip cıyılışlar ütkärä. Räsmi matbuğat igençelär, terlekçelär turında maqtawlı yazmalar birä, Tatarstan awılları Rusiädä iñ gazlaştırılğan awıllar digän söyeneçle xäbärlär birä . Awılnıñ çın xälen şähär xalqı qayan belsen di? Alayda, bez qapçıqta yatmıy digändäy, işetelä anısı da, awıl xezmätçännäreneñ eş xaqları bik tübän ikän häm anı da alar aylar buyı ala almıy. Şul xäbärdän çığıp qarağanda Watanım Tatarstan gäziteneñ comğa sanında «terlekçelär söyli» digän säxifädä basılğan xat qızıqsınu uyata.
Aqtanış rayonınıñ Şäymärdänov isemendäge kümäk xucalığı sıyır sawuçısı İlizä Näcmieva üzeneñ uy fikerlären redaksiägä yullap cibärergä bulğan. Anıñ «Bezgä çigenerä yaramıy» dip isemlängän xatında yıl buyı sıyır sawuçı bulıp eşläwe, eşen yaratıp başqaruı, küp sanlı bäygelärdä qatnaşıp alarda ciñüe turında bäyän itä. Üzeneñ hönärendä uñğan bulu säbäple küp sanlı büläklär alğan ikän ul. Prezident Mintimer Şäymiev qulınnan qimmätle keläm alu waqiğasın cılı iskä ala ul. Awıl xezmätçännäre bäyrämnäre dä Aqtanışta bik zur äzerlek häm oyışqan töstä ütä ikän. Şundıy çaranıñ bersendä işetkän süzlär rayonda tanılğan sıyır sawuçınıñ küñelenä ayıruça uyılıp qalğan. Menä anıñ xatınnan ber özek
«Tatarstan premyer-ministrı urınbasarı-awıl xucalığı häm azıq-tölek ministrı Marat Äxmätov bolay dide: «Bez bügen aqtanışlılarnıñ närsägä sälätle ikänlegen kürep utırabız. Rayon igençelektä ike yıl rekordlı näticälärgä ireşü belän berrättän, terlekçelektä dä totrıqlı üseş yulınnan bara. Äyye, bäyräm itärlek eşegez bar. Ämma artqa çigenergä xaqığız yuq. Uñışlarığız belän böten respublikağa ürnäk kürsätergä tieşsez. Çönki Tatarstannıñ iñbaşı – sezneke». Xaq süzlär. Maqsatıbız da cirlegebezdän çıqqan kürenekle şäxeslärneñ yözenä qızıllıq kiterü tügel, älbättä.» - dip yaza sıyır sawuçı Näcmieva. Ul xatınıñ axırında birelgän büläklär öçen räxmätlären belderä. Alar xezmätebezneñ iğtibarsız qalmawıbıznı kürsätä di ul. Bigräktä eş şartların tudırğan citäkçelärgä räxmät di sıyır sawuçı apa. Al da göl ikän awılda xällär diärgä mömkin ide, äğär dä şul uk bittä tağın berniçä xattan özeklär basılmağan bulsa. Alarnıñ bersendä – Minzälä rayonındağı Tupaç awılına baruçılarnıñ yu ğazapları surätlänä. Andağı küperne yartılaş su basa ikän, yazın pıçraq, qışın awılnı qar qaplıy, Yulnı çistartuçı maşinalar da , bälä-qaza bula qalsa rayon üzägenä xäbär itärgä telefon da yuq. Menä şundıy yullar da bar awıl xaqlınıñ xatlarında. Tatarstan yäşläre gäzite uquçılar xatların yaratıp bastıra, alardan tuplanğan bitlär, gäzitneñ iñ qızıqlı säxifäläre bula da, kiläse matbuğat küzätülärendä bez da alarğa kübräk iğtibar birerbez.
Tatarstan jurnalınıñ yaña sanı dönya kürde. jurnalınıñ daimi uquçıları sizgänder, bastıru sıyfatı üzgärgän, tışlığı da, bitläre dä yaxşı käğäzdä bastırılğan, sıyfatlı, tösle räsemnär belän dä bizälgän. Jurnalnı aqtarıp qarasaq, anıñ Tatarstanda tügel, kürşe respublikada bastırılulı açıqlana. Eçtälegenä kilgändä – anda älläni üzgäreşlär yuq, Tatarstan respublikanıñ ictimaği-säyäsi tormışın çağıldırunı däwam itä. Jurnal – Vasil Garifullinnıñ çigenergä urın yuq, artıbızda Mäskäw digän yazması belän açılıp kitä. Anda süz tuğan telne saqlaw ölkäsendä başqarılğan eşlär turında bara, tellär turındağı qanunnıñ 10 yıllığına bağışlanğan parlament utırışında yasalğan çığışlar tuplanğan. Tatar dönyası säxifäsendä dönya kürğän «Azat Watan» sağış häm ömet» isemle yazma ayıruça iğtibarnı cälep itä. Xatıyp Miñnegulov üzeneñ yazmasında tatar emigratsiäse köçläre belän çığarılğan jurnal turında täfsille mäğlümat birä. 1952-53 yıllarda Münxendä çığarılğan bu jurnalnıñ iseme cisemenä turı kilä, tatar-başqort emigratsiäseneñ tormışına, xalqıbız tarixına küz salırğa mömkinlek birä, dip yaza Xatıyp Miñneğulov Tatarstan jurnalında.
Bikä Timerova, Qazan