Fivralneñ berendä Amerikanıñ Columbia isemle shuttle karabı ğälämnän qaytıp barğanda qazağa oçradı. Astronavtlarnıñ cidese dä xäläk buldı. Karabnıñ qaldıqları, meñlägän kisäkkä bülenep, cirgä qoyıldı. Quşma Ştatlarnıñ Ğäläm öyränü agentlığı, NASA, maxsus komissiälär menä inde ike atna tikşerü eşläre alıp bara. Cirdä tabılğan kisäklärne öyränep, qazanıñ säbäplären açıqlarğa tırışa. İnde berniçä versiä äytelde, soñğısına kürä, qarabnıñ sul qanatına qaynar gaz kerep,anı eştän çığarğan. Tişekneñ ni säbäptän xasil bulğanı älegä bilgesez.
Ul arada, İnternetta, başqa simaslıq farazlar oçratıp bula. Kemder faciğäne, xättä, Ğiraq belän bäyläp qarıy. İmeş Şärıqta sixri köçkä iä bulğan sufilar bar. Şular bergä cıyılıp, ber yünäleştä uylasa, fiker köçe belän küp närsä maytara ala. Kemder, astronavtnıñ berse İsraeldän buluın, ä karabınıñ kisäkläre qoyılğan Texas ştatında Fälestin isemle awıl buluwın iskä alıp, monda tirän mäğnä ezli.
Xäyer, belgeçlär citdi näticälär çığarğaç, bez bu turıda xäbär iterbez. Älegä şunı äytim, Columbia qazası, Ğäläm öyränü fänenä zur zyıan kiterde. Amerikan shuttle’ları xäzer küpmeder waqıtqa oçudan tuqtatıla. Ğälämdä eşlägän Xalıqara stansiäne täemin itü, waqıtlıça, ber Rusiä cilkäsenä qala. Ä bu zur çığımnar sorıy...
Columbia, qazağa oçrağan berençe shuttle tügel. 1986-da Challanger isemlese start alğanda şartladı, anda da 7 keşe ülgän ide. Sovet kosmonavtikası tarıixında qara bitlär, şulay uq citärlek. Bu uñaydan, qayber belgeçlär kosmosqa keşe cibärüne tuqtatırğa, ğälämne cirdän, teleskoplar, yä iärçennär belän genä öyränergä çaqıra. Tik bu täqdim tormışqa aşmas sıman. Çönki, täräqqiät digän närsäne tuqtatu mömkin tügel. Adäm balası üze yäşägän Ğälämne, anıñ qayçan, niçek barlıqqa kilgänen açıqlamıyça, tınıçlanmayaçaq.
Ğälämebezgä 13 700 000 000 yäş!
Şuşı atnada Amerikan astronomnarı sensatsion açış turında xäbär itte. Bu turıda alar fivralneñ berendä äytäse bulğan, läkin, näq şul könne bulğan facigä säbäple, beraz kötergä bulğan. NASA häm Princeton Universitetı ğalimnäre Ğälämneñ yäşen sanap çığarğan. Qızıqınuçılar bulsa, bu sannı xäbär itäm: 13 milliard 700 million yıl.
Ğälämneñ Böyek Şartlaw näticäsendä barlıqqa kilüwe häm şunnan soñ bertuqtawsız cäyelä baruwı inde mäglüm ide. Äytkändäy, ni ğäcäp, bu turıda xättä izge Qör’än kitabında yazılğan. Ä menä şartlawnıñ qayçan bulğanı, tögäl bilgele tügel ide. Proyekt citäkçese Charles Bennet äytüençä, 2001-neñ cäyendä alar ğälämgä Wilkinson isemle iärçen cibärgän bulğan. 145 million dollarğa töşkän bu cihaz cirdän million-yarım-kilometr çitkä kitep, Ğälämnän kilgän nurlarnı ülçägän. Böyek şartlawdan soñ xasil bulğan tibräneşlär äle dä sünmägän ikän. Menä şul ğäcäyep mäglümät nigezendä ğalimnär Ğälämneñ qayçan barlıqqa kilgäne häm tözeleşe turında möxim näticälär yasağan.
Berençedän, Ğäläm üzeneñ cäyelüwen däwam itäçäk. Moña qädär, qayber teoriälär, Ğäläm ber zaman cäyelüdän tuqtap, kire qısıla başlarğa mömkin, dip sanıy ide. Şulay itep, xäzer tınıçlana alasız, xörmätle tıñlawçılar, Ğäläm qısılu näticäsendä qiämät bulmaçayaq. Başqa säbäptän buluwı ixtimal, tik monıñ öçen astrofiziklaq cawpalı tügel.
İkençedän, Ğälämneñ tözeleşe turında östämä mäglümät alınğan. Baqsañ, bezgä tanış bulğan atomnar Ğälämneñ ni barı 4 protsentın täşkil itä ikän. Tağın 23 protsentı – küzgä kürenmi torğan “qara matdä”. Bu sixri matdä turında mäglümät älegä bik az. Ä menä Ğälämneñ qalğan 73 protsentnı tağı da säyerräk “qara energiä”. Monısı turında ğalimnär älegä berni belmi diärlek. Şulay itep, bez, tirä yaqnıñ ni barı 4 protsentın beläbez, bulıp çığa. Ä qalğanı närsä? Başqa dönyalarmı? Bu fikerdän genä dä, arqadan salqın yögerä. Ğalimnärgä äle ciñ sızğanıp eşlise bar…
2003 yıl astrofizigı -- Räşit Sünäev!
Zamança teleskop, iärçennär yärdämendä mäglümät tuplap, şunıñ nigezendä Ğäläm öyränü fäne - astrofizika dip atala. Bügen bu fän fundamental texnik fännärneñ iñ alğı safında tora. Zur aqçalar şunda salına, iñ zur açışlar da anda yasala.
Amerikanıñ Astronomiä Cämğıäte häm Fizika İnstitutı şuşı ölkädä zur uñışlar qazanğan ğalimnärgä Dannie Heineman isemendäge büläk tapşıra. Amerikanıñ Astronomiä Cämğıäte dönyada iñ abruylısı bulğanğa kürä, bu büläkne alğan keşe - yılnıñ astrofizigı dip tä yörtelä. Büläk 1980-nçe yılda buldırılğan. Anıñ berençe ike lauraetı, Joseph Taylor häm Riccardo Giacconi soñraq Nobel bülägen dä aldılar. Heineman bülägenä ireşkän 23 keşe arasında moñarçı ber genä sovet yä Rusiä ğalime yuq ide.
Şuşı könnärdä 2003 yılnıñ laureatı iğlan itelde. Ul Rusiäneñ Kosmosnı öyränü institutınıñ bülek mödire, akademik, millätäşebez Räşit Sünäev. Büläkne birü qäğäzendä yazılğan süzlärne inglizçädän tatarçağa yaqınça bolay tärcemä itep bula:
«Bar Ğälämnän alıp qara tişeklärgä qädär, nurlanış belän matdä arasındağı bäyläneş mäsäläsen ğäcäyep däräcädä tirän añlawğa ireşkän öçen.»
Soñğı yıllarda Räşit äfände Germaniäneñ Garching şähärändä urnaşqan Max Plank isemendäge astrofizika instututı belän citäkçelek itä. İldän ilgä yöri, konferensiälärdä qatnaşa, anı totu ciñel tügel. Min anı İnternet aşa ezläp taptım. Räşit abıy qotlawğa räxmät äytep, gafu itegez, läkin, äñgämä birergä hiç kenä dä waqıtım yuq dide.
Üze ul Taşkentta tuğan, ä menä äti-äniläre çığışı belän Mordoviä yaqlarınnan. Bu yaqnıñ tarixın, annan çıqqan keşelärne yaxşı belgän İrek Bikkininğa min Räşit abıy turında yazma äzerlärgä soradım. Xäzer süzne İrekkä biräm.
[ Irek Bikkinin ]:
Tatarlar Sovetlar Soyuzı waqıtında da, xäzerge Rossiäda da kosmosqa oçqannarı yuq. Dönyada kosmonavtlar häm astronavtlarnıñ sanı meñgä yaqınayıp kilä, ämma tatar oçuçıların kosmosqa cibärmilär. Säbäbe närsädä, ulsı bilgesez, ämma tatarlar cirdän torıp ta kosmosnı öyränüdä bik zur uñışlarğa ireşälär.
Mäsälän, SSSRnıñ Kosmosnı öyränü institutınıñ direktorı bulıp ozaq yıllar millättäşebez akademik Roald Zinnur ulı Sagdeev eşläde. Rossiänıñ kosmosnı öyränüdä iñ möhim bulğan bu institutnıñ direktorı bulıp soñğı waqıtqa qadär tatar keşese eşläde – akademik Albert Abubaqir ulı Galeev. Şul uq institutnıñ iñ uñışlı kosmos belgeçläreneñ berse, direktornıñ urınbasarı – texnik fännär doktorı Rawil Rawil ulı Nazirov, haman bezneñ millättäşebez.
Kem soñ ul akademik Räşit Sünäev? Ul xäzer Germaniänıñ Max Plank isemendäge Astrofizika institutı direktorı, Rossiänıñ “Astronomiä jurnalına xatlar” jurnalınıñ baş möhärrire. Şulay uq Räşit abıy Rossiä fännär akademiäseneñ Kosmosnı öyränü institutında üzeneñ yuğarı energiälar astrofizikası bülegen dä taşlap kitmi, Germaniädan Mäskäwgä kilgäläp tora.
Räşit Sünäev 1943 yılnıñ 1 martında Taşkentta Ali häm Säidä Sünäevlar ğailäsendä tua. Anıñ ätise Ali Abdraxman ulı Sünäev xäzerge Mordoviänıñ Kadoşkin rayonında bulğan Latış awılında zur häm xälle ber ğailädä tua. Morzalardan çığışları bulğan Sünäevlar revolütsiäğä qädär tırışçan häm bay bulalar, yon arçıp, tirelär eşkärtep, säwdä belän şöğıllänep torğannar.
Ali Sünäev Ruzaevkada mäktäptä uqıy, ämma 20 yıllar axırında, kollektivizatsiä başlanğaç, Sünäevlar ğailäseneñ ber öleşe Ästerxanğa, ikençe öleşe Taşkentqa kitä. Sünäevlarnıñ, kollektivizatsiä häm raskulaçivaniedan qaçıp qotıla almağannarın, şular arasında balalarnı da, Sebergä, Şilka yılğasına ozatalar. Qayberläre anda häläk ta bulalar.
Räşit Sünäevnıñ änise Säidä İsxaq qızı Däwlät-Kildeeva Latış awılına kürşe bulğan İsa awılında tua, ämma bulaçaq ire Ali Sünäev belän Taşkentta ğına oçraşa. Säidä apanıñ babası Usman Soltanali ulı Däwlät-Kildeev turında Mordoviä tatarları arasında xäzer dä küp legendalar yöri. Usman-bayğa, anıñ ullarına, şular arasında Säidä apanıñ ätise İsxaq Usman ulı Däwlät-Kildeevqa urıs pomeçikları knäz dip äytä bulğannar. İsxaq Däwlät-Kildeev revolütsiägä qädär säwdä eşläre belän törle Yevropa illärendä bula. Ä Sovet zamanı citkäç, anıñ ätise Usman-baynı 1918 yılda matroslar atıp ütergäç, mondıy keşelärgä böten yullar yabıla. Şunnan ul ğailäsen alıp Urta Aziägä, Taşkentqa kitä. Niçek kenä bulmasın, danlıqlı tatar morzaları häm knäzläre näselennän bulğan Räşit Sünäev xäzer böten dönya külämendä bilgele keşe buldı.
Räşit Ali ulı 1966 yılda Mäskäwdä Fizik-texnik institutın qızıl diplom belän tämamlıy, annan soñ akademik Yakov Zeldoviç citäkçelegendä aspiranturada uqıy, fännär kandidatı bula, annan soñ fännär doktorı. Astrofizika fänendä iñ möhim töşençälärneñ berse itep Zeldoviç-Sünäev effektı sanala. 1992 yıldan Räşit abıy Rossiä fännär akademiäseneñ akademigı.
Räşit Sünäevnıñ fänni xezmätläre yoldızlarnı, galaktikalarnı, böten ğalämne öyränü belän bäylängän. Ul üze äytkänçä, xäzer astrofizika fänendä yañadan-yaña açışlar kilep çığa. Bu yaña açışlar bezneñ material'' dönyağa bulğan xäzerge qaraşlarıbıznı bötenläy üzgärtüe mömkin. Astrofiziklar xäzer bik küp urınnarda bezgä kürenmägän häm bez toymağan yäşeren matdä ezläre tabalar ikän. Bu yäşeren matdä bezgä bilgele bulğan matdädän yaqınça 15 märtäbä kübräk ikän.
Räşit abıy teoretik qına tügel, ul praktik ğalim dä. Uzğan ğasırnıñ 70nçe yıllar urtasında anı kosmik eksperimentlar belän şöğıllänergä cibärälär. Räşit Sünäev küp kosmik iärçennärdäge laboratoriälarnıñ citäkçese bula. Mäsälän, anıñ citäkçelegendä “Mir” orbital'' stansiäsendä ozaq yıllar eşlägän “Kvant” module häm rentgen nurları belän eşläwçe “Granat” teleskopı fängä küp möhim açışlar kitergän.
Yevropanıñ berniçä ile tözegän gamma nurları belän eşläwçe yaña “İntegral” teleskopı – Räşit abıynıñ soñğı eksperimentlarınnan. Räşit abıynıñ tırışlığı belän Rossiä ğalimnärenä bu teleskopnıñ 25 protsent eş waqıtı birelde.
Räşit abıynıñ 4 balası bar. Anıñ ölkän ulı Şamil Amerikada, Harward universitetında molekular biologiä professorı, ikençe ulı Usman – Mäskäwdä student, keçe ulı Ali häm qızı Zölfiä, äniläre Güzäl apa, Räşit abıy belän bergä Germaniäda yäşilär.
Räşit abıy Sünäevqa 1 martta 60 yäş tula. Anıñ İsa häm Latış awıllarınnan tuğannarı anı bu yubilee belän qotlıylar häm äti-äniseneñ tuğan awılların yañadan kilep qararğa çaqıralar.
Menä şulay, xörmätle tıñlawçılar. İrekkä östäp tağın şunı äytim, Räşit Sünäev – berük waqıtta Quşma Ştatlar Fännär Akademiäse äğzası bulıp tora. Läkin, Tatarstan häm Başqortostan Akademiäläreneñ şäräfle äğzası bulu, minem öçen şulay uq qäderle, di ul. Küptän tügel ul Münchendağı Ludwig-Maximillian Universitetınıñ şäräfle professorı itep saylanğan. Läkin Qazan Universitetınıñ şäräfle professorı bulu – minem öçen şulay uq qäderle, di ul.
Heineman büläge Räşit Sünäevkä, Amerika Astronomiä Cämğıäteneñ kiläse yılnıñ ğinwarında Atlantada ütäçäk qorıltayında tapşırılaçaq.
Min Räşit abıynı şuşı büläge häm yubileyı belän qotlap, aña sawlıq-sälämätlek, kiläçäktä tağı da zurraq uñışlar telim. Ä sezneñ belän bügengä xuşlaşam, xörmätle tıñlawçılar, isän saw bulığız.
Ul arada, İnternetta, başqa simaslıq farazlar oçratıp bula. Kemder faciğäne, xättä, Ğiraq belän bäyläp qarıy. İmeş Şärıqta sixri köçkä iä bulğan sufilar bar. Şular bergä cıyılıp, ber yünäleştä uylasa, fiker köçe belän küp närsä maytara ala. Kemder, astronavtnıñ berse İsraeldän buluın, ä karabınıñ kisäkläre qoyılğan Texas ştatında Fälestin isemle awıl buluwın iskä alıp, monda tirän mäğnä ezli.
Xäyer, belgeçlär citdi näticälär çığarğaç, bez bu turıda xäbär iterbez. Älegä şunı äytim, Columbia qazası, Ğäläm öyränü fänenä zur zyıan kiterde. Amerikan shuttle’ları xäzer küpmeder waqıtqa oçudan tuqtatıla. Ğälämdä eşlägän Xalıqara stansiäne täemin itü, waqıtlıça, ber Rusiä cilkäsenä qala. Ä bu zur çığımnar sorıy...
Columbia, qazağa oçrağan berençe shuttle tügel. 1986-da Challanger isemlese start alğanda şartladı, anda da 7 keşe ülgän ide. Sovet kosmonavtikası tarıixında qara bitlär, şulay uq citärlek. Bu uñaydan, qayber belgeçlär kosmosqa keşe cibärüne tuqtatırğa, ğälämne cirdän, teleskoplar, yä iärçennär belän genä öyränergä çaqıra. Tik bu täqdim tormışqa aşmas sıman. Çönki, täräqqiät digän närsäne tuqtatu mömkin tügel. Adäm balası üze yäşägän Ğälämne, anıñ qayçan, niçek barlıqqa kilgänen açıqlamıyça, tınıçlanmayaçaq.
Ğälämebezgä 13 700 000 000 yäş!
Şuşı atnada Amerikan astronomnarı sensatsion açış turında xäbär itte. Bu turıda alar fivralneñ berendä äytäse bulğan, läkin, näq şul könne bulğan facigä säbäple, beraz kötergä bulğan. NASA häm Princeton Universitetı ğalimnäre Ğälämneñ yäşen sanap çığarğan. Qızıqınuçılar bulsa, bu sannı xäbär itäm: 13 milliard 700 million yıl.
Ğälämneñ Böyek Şartlaw näticäsendä barlıqqa kilüwe häm şunnan soñ bertuqtawsız cäyelä baruwı inde mäglüm ide. Äytkändäy, ni ğäcäp, bu turıda xättä izge Qör’än kitabında yazılğan. Ä menä şartlawnıñ qayçan bulğanı, tögäl bilgele tügel ide. Proyekt citäkçese Charles Bennet äytüençä, 2001-neñ cäyendä alar ğälämgä Wilkinson isemle iärçen cibärgän bulğan. 145 million dollarğa töşkän bu cihaz cirdän million-yarım-kilometr çitkä kitep, Ğälämnän kilgän nurlarnı ülçägän. Böyek şartlawdan soñ xasil bulğan tibräneşlär äle dä sünmägän ikän. Menä şul ğäcäyep mäglümät nigezendä ğalimnär Ğälämneñ qayçan barlıqqa kilgäne häm tözeleşe turında möxim näticälär yasağan.
Berençedän, Ğäläm üzeneñ cäyelüwen däwam itäçäk. Moña qädär, qayber teoriälär, Ğäläm ber zaman cäyelüdän tuqtap, kire qısıla başlarğa mömkin, dip sanıy ide. Şulay itep, xäzer tınıçlana alasız, xörmätle tıñlawçılar, Ğäläm qısılu näticäsendä qiämät bulmaçayaq. Başqa säbäptän buluwı ixtimal, tik monıñ öçen astrofiziklaq cawpalı tügel.
İkençedän, Ğälämneñ tözeleşe turında östämä mäglümät alınğan. Baqsañ, bezgä tanış bulğan atomnar Ğälämneñ ni barı 4 protsentın täşkil itä ikän. Tağın 23 protsentı – küzgä kürenmi torğan “qara matdä”. Bu sixri matdä turında mäglümät älegä bik az. Ä menä Ğälämneñ qalğan 73 protsentnı tağı da säyerräk “qara energiä”. Monısı turında ğalimnär älegä berni belmi diärlek. Şulay itep, bez, tirä yaqnıñ ni barı 4 protsentın beläbez, bulıp çığa. Ä qalğanı närsä? Başqa dönyalarmı? Bu fikerdän genä dä, arqadan salqın yögerä. Ğalimnärgä äle ciñ sızğanıp eşlise bar…
2003 yıl astrofizigı -- Räşit Sünäev!
Zamança teleskop, iärçennär yärdämendä mäglümät tuplap, şunıñ nigezendä Ğäläm öyränü fäne - astrofizika dip atala. Bügen bu fän fundamental texnik fännärneñ iñ alğı safında tora. Zur aqçalar şunda salına, iñ zur açışlar da anda yasala.
Amerikanıñ Astronomiä Cämğıäte häm Fizika İnstitutı şuşı ölkädä zur uñışlar qazanğan ğalimnärgä Dannie Heineman isemendäge büläk tapşıra. Amerikanıñ Astronomiä Cämğıäte dönyada iñ abruylısı bulğanğa kürä, bu büläkne alğan keşe - yılnıñ astrofizigı dip tä yörtelä. Büläk 1980-nçe yılda buldırılğan. Anıñ berençe ike lauraetı, Joseph Taylor häm Riccardo Giacconi soñraq Nobel bülägen dä aldılar. Heineman bülägenä ireşkän 23 keşe arasında moñarçı ber genä sovet yä Rusiä ğalime yuq ide.
Şuşı könnärdä 2003 yılnıñ laureatı iğlan itelde. Ul Rusiäneñ Kosmosnı öyränü institutınıñ bülek mödire, akademik, millätäşebez Räşit Sünäev. Büläkne birü qäğäzendä yazılğan süzlärne inglizçädän tatarçağa yaqınça bolay tärcemä itep bula:
«Bar Ğälämnän alıp qara tişeklärgä qädär, nurlanış belän matdä arasındağı bäyläneş mäsäläsen ğäcäyep däräcädä tirän añlawğa ireşkän öçen.»
Soñğı yıllarda Räşit äfände Germaniäneñ Garching şähärändä urnaşqan Max Plank isemendäge astrofizika instututı belän citäkçelek itä. İldän ilgä yöri, konferensiälärdä qatnaşa, anı totu ciñel tügel. Min anı İnternet aşa ezläp taptım. Räşit abıy qotlawğa räxmät äytep, gafu itegez, läkin, äñgämä birergä hiç kenä dä waqıtım yuq dide.
Üze ul Taşkentta tuğan, ä menä äti-äniläre çığışı belän Mordoviä yaqlarınnan. Bu yaqnıñ tarixın, annan çıqqan keşelärne yaxşı belgän İrek Bikkininğa min Räşit abıy turında yazma äzerlärgä soradım. Xäzer süzne İrekkä biräm.
[ Irek Bikkinin ]:
Tatarlar Sovetlar Soyuzı waqıtında da, xäzerge Rossiäda da kosmosqa oçqannarı yuq. Dönyada kosmonavtlar häm astronavtlarnıñ sanı meñgä yaqınayıp kilä, ämma tatar oçuçıların kosmosqa cibärmilär. Säbäbe närsädä, ulsı bilgesez, ämma tatarlar cirdän torıp ta kosmosnı öyränüdä bik zur uñışlarğa ireşälär.
Mäsälän, SSSRnıñ Kosmosnı öyränü institutınıñ direktorı bulıp ozaq yıllar millättäşebez akademik Roald Zinnur ulı Sagdeev eşläde. Rossiänıñ kosmosnı öyränüdä iñ möhim bulğan bu institutnıñ direktorı bulıp soñğı waqıtqa qadär tatar keşese eşläde – akademik Albert Abubaqir ulı Galeev. Şul uq institutnıñ iñ uñışlı kosmos belgeçläreneñ berse, direktornıñ urınbasarı – texnik fännär doktorı Rawil Rawil ulı Nazirov, haman bezneñ millättäşebez.
Kem soñ ul akademik Räşit Sünäev? Ul xäzer Germaniänıñ Max Plank isemendäge Astrofizika institutı direktorı, Rossiänıñ “Astronomiä jurnalına xatlar” jurnalınıñ baş möhärrire. Şulay uq Räşit abıy Rossiä fännär akademiäseneñ Kosmosnı öyränü institutında üzeneñ yuğarı energiälar astrofizikası bülegen dä taşlap kitmi, Germaniädan Mäskäwgä kilgäläp tora.
Räşit Sünäev 1943 yılnıñ 1 martında Taşkentta Ali häm Säidä Sünäevlar ğailäsendä tua. Anıñ ätise Ali Abdraxman ulı Sünäev xäzerge Mordoviänıñ Kadoşkin rayonında bulğan Latış awılında zur häm xälle ber ğailädä tua. Morzalardan çığışları bulğan Sünäevlar revolütsiäğä qädär tırışçan häm bay bulalar, yon arçıp, tirelär eşkärtep, säwdä belän şöğıllänep torğannar.
Ali Sünäev Ruzaevkada mäktäptä uqıy, ämma 20 yıllar axırında, kollektivizatsiä başlanğaç, Sünäevlar ğailäseneñ ber öleşe Ästerxanğa, ikençe öleşe Taşkentqa kitä. Sünäevlarnıñ, kollektivizatsiä häm raskulaçivaniedan qaçıp qotıla almağannarın, şular arasında balalarnı da, Sebergä, Şilka yılğasına ozatalar. Qayberläre anda häläk ta bulalar.
Räşit Sünäevnıñ änise Säidä İsxaq qızı Däwlät-Kildeeva Latış awılına kürşe bulğan İsa awılında tua, ämma bulaçaq ire Ali Sünäev belän Taşkentta ğına oçraşa. Säidä apanıñ babası Usman Soltanali ulı Däwlät-Kildeev turında Mordoviä tatarları arasında xäzer dä küp legendalar yöri. Usman-bayğa, anıñ ullarına, şular arasında Säidä apanıñ ätise İsxaq Usman ulı Däwlät-Kildeevqa urıs pomeçikları knäz dip äytä bulğannar. İsxaq Däwlät-Kildeev revolütsiägä qädär säwdä eşläre belän törle Yevropa illärendä bula. Ä Sovet zamanı citkäç, anıñ ätise Usman-baynı 1918 yılda matroslar atıp ütergäç, mondıy keşelärgä böten yullar yabıla. Şunnan ul ğailäsen alıp Urta Aziägä, Taşkentqa kitä. Niçek kenä bulmasın, danlıqlı tatar morzaları häm knäzläre näselennän bulğan Räşit Sünäev xäzer böten dönya külämendä bilgele keşe buldı.
Räşit Ali ulı 1966 yılda Mäskäwdä Fizik-texnik institutın qızıl diplom belän tämamlıy, annan soñ akademik Yakov Zeldoviç citäkçelegendä aspiranturada uqıy, fännär kandidatı bula, annan soñ fännär doktorı. Astrofizika fänendä iñ möhim töşençälärneñ berse itep Zeldoviç-Sünäev effektı sanala. 1992 yıldan Räşit abıy Rossiä fännär akademiäseneñ akademigı.
Räşit Sünäevnıñ fänni xezmätläre yoldızlarnı, galaktikalarnı, böten ğalämne öyränü belän bäylängän. Ul üze äytkänçä, xäzer astrofizika fänendä yañadan-yaña açışlar kilep çığa. Bu yaña açışlar bezneñ material'' dönyağa bulğan xäzerge qaraşlarıbıznı bötenläy üzgärtüe mömkin. Astrofiziklar xäzer bik küp urınnarda bezgä kürenmägän häm bez toymağan yäşeren matdä ezläre tabalar ikän. Bu yäşeren matdä bezgä bilgele bulğan matdädän yaqınça 15 märtäbä kübräk ikän.
Räşit abıy teoretik qına tügel, ul praktik ğalim dä. Uzğan ğasırnıñ 70nçe yıllar urtasında anı kosmik eksperimentlar belän şöğıllänergä cibärälär. Räşit Sünäev küp kosmik iärçennärdäge laboratoriälarnıñ citäkçese bula. Mäsälän, anıñ citäkçelegendä “Mir” orbital'' stansiäsendä ozaq yıllar eşlägän “Kvant” module häm rentgen nurları belän eşläwçe “Granat” teleskopı fängä küp möhim açışlar kitergän.
Yevropanıñ berniçä ile tözegän gamma nurları belän eşläwçe yaña “İntegral” teleskopı – Räşit abıynıñ soñğı eksperimentlarınnan. Räşit abıynıñ tırışlığı belän Rossiä ğalimnärenä bu teleskopnıñ 25 protsent eş waqıtı birelde.
Räşit abıynıñ 4 balası bar. Anıñ ölkän ulı Şamil Amerikada, Harward universitetında molekular biologiä professorı, ikençe ulı Usman – Mäskäwdä student, keçe ulı Ali häm qızı Zölfiä, äniläre Güzäl apa, Räşit abıy belän bergä Germaniäda yäşilär.
Räşit abıy Sünäevqa 1 martta 60 yäş tula. Anıñ İsa häm Latış awıllarınnan tuğannarı anı bu yubilee belän qotlıylar häm äti-äniseneñ tuğan awılların yañadan kilep qararğa çaqıralar.
Menä şulay, xörmätle tıñlawçılar. İrekkä östäp tağın şunı äytim, Räşit Sünäev – berük waqıtta Quşma Ştatlar Fännär Akademiäse äğzası bulıp tora. Läkin, Tatarstan häm Başqortostan Akademiäläreneñ şäräfle äğzası bulu, minem öçen şulay uq qäderle, di ul. Küptän tügel ul Münchendağı Ludwig-Maximillian Universitetınıñ şäräfle professorı itep saylanğan. Läkin Qazan Universitetınıñ şäräfle professorı bulu – minem öçen şulay uq qäderle, di ul.
Heineman büläge Räşit Sünäevkä, Amerika Astronomiä Cämğıäteneñ kiläse yılnıñ ğinwarında Atlantada ütäçäk qorıltayında tapşırılaçaq.
Min Räşit abıynı şuşı büläge häm yubileyı belän qotlap, aña sawlıq-sälämätlek, kiläçäktä tağı da zurraq uñışlar telim. Ä sezneñ belän bügengä xuşlaşam, xörmätle tıñlawçılar, isän saw bulığız.
