Yäşäsen 8 mart! Güzäl zatlar da, söyeklelär dä, tormış uçağın saqlawçılar da häm tağın ällä nindi matur süzlär äytelä güzäl xatın-qızlarğa gäzit bitlärendä. Küpçelek basmalarnıñ berençe bitlärendä prezidentnıñ xatın-qızlar belän oçraşuınnan surätlär urın aldı. Matbuğat bitlärendä çäçäk räsemnärenä häm lirik şağirlärgä bu atnada ayıruça küp urın birelde.
Tatarstan yäşläre gäzite dönya xäleneñ häm xatın-qızlar bäyrämeneñ qatnaşlığı bulğan ber temanı taptı häm 8 martnı bäyräm itügä üzeneñ öleşen kertte. «Xatın-qızğa suğış tügel, ä naz kiräk» isemle yazmada “Ğiraqqa qarşı suğış xatın-qızlarnı da ayaqqa bastırdı”, dielä anda. “Dönyanıñ 56 ilendä 916 teatr säxnäsendä, «Lisistrata» komediä quyıla başladı. Şuşı äsärdä, irlärne suğıştan aralar öçen Afina xatın-qızları alar belän söyeşüdän baş tartalar.” Suğışnı şulay itep buldırmıy qalıp bulamı digän sorawnı gäzit Tatarstan xatın-qızlarına da birep çıqtı. “Älege täqdimne işetkäç xatın-qızlar başta räxätlänep kölgän ikän, annan soñ “äye bu bik näticäle ısul” - dip eçke serlären açqan. “Suğış çuqmarların nigä söyep, nazlap torırğa?”,- digän näticä yasıy gäzit.
Watanım Tatarstan xatın-qızlar bäyrämen şiğri yullar belän sälämli. «Qızlar tabını» dip isemlängän säxifädä Flera Tarxanova, Bikä Räximova, Tañçulpan, Asiä Yunısovanıñ söyü, kötü, sağınu, ükenü, nazlı yazlar häm änkäylärgä bağışlanğan şiğri yullar urın alğan.
Mädäni comğa da şiğri bäygene däwam itep, üzeneñ şiğerlär säxifäsen Elmira Şärifullinanıñ icatına birgän. Şähri Qazan gäzitendä dä lirik şağirlär çığış yasağan. Fäwziä Soltan mäsälän menä bolay yaza: İsänme, mäxäbbätem! Öyermä bulıp, dawılda kerdeñ küñelemä. Küñelemdä – sin genä. Başım ien minutta Küz aldıma serle qarap kiläseñ dä – Aşqına yöräk. Kötmägändä, Taşqın quya, Oçradıñ sin yullarımda. Yuğalma tik. Yäşä äle uylarımda, xıyalımda, Bul yanımda!
Şağirälärdän şağirlärgä, mäxäbbättän millät temasına küçsäk, Tatarstan yäşlärendä basılıp çıqqan Kamil Tañğalıçevnıñ çığışın iskä almıy urap uzu mömkin bulmas. Küptän tügel, Azatlıq radiosı dulqınnarında Mordoviä turındağı tapşıru efirğa çıqqan ide. Anda Hadi Taqtaşnıñ yaqtaşı, yäş şağir Kamil Tanğalıçev turında da süz bardı. Mordoviägä Tatarstan wäkile räweşendä barğan yazuçı Tufan Miñnullin da Kamil Tañğalıçev belän tanış. Ul Tatarstan yäşläre gäzitendä şuşı yäş şağirgä bağışlap açıq xat ta bastırdı. İnde menä Kamil Tañğalıçevnıñ cawabı da dönya kürde. Aldan farazlağança, ul xat urıs telendä yazıldı häm anı gäzit näq şuşı teldä bastırdı da. “Şağir yöräge - xalıqnıñ Nug köymäse”-, dip atağan ul üz çığışın. “Tufan abıy, sezneñ xatığıznı uqığanda, cir cilägen aşağanday xis ittem üzemne, räxmät cılı süzläregez öçen” - digän süzlär belän başlanıp kitä Kamil äfändeneñ xatı. “Bezneñ isemebezdän waqıt kiñlekläre belän bülengän tatar xalqınıñ tarixı şulay, ike teldä söyläşä sıman häm bezneñ burıç – ber-berebezne añlaw” - dip üzeneñ nigä urıs telendä yazğanın añlata Kamil Tañgalıçev. Anıñ çığışınnan ber özek:
Şiğriät ul – şatlıq, qimmät äyberlär räweşendä genä bula ala. Taqtaşqa – ul tatar telendä kilgän bulsa, miña – urısça. Urıs tele suğışçan räweştä ruxi dönyağa ütep kergängä tügel, tatarlar urıs teleneñ ruxi tirälegenä ütep kerde. Tarqalğan xalıqnıñ başqa çarası bar ideme? Bezneñ başqalabız Qazan da yış qına üz eçendä genä qaynadı, tarixi häm lingvistik täkäbärlek belän kirtälär qorıp yattı, mäsälän şul uq, mişärlärgä qarata. Ämma berläşergä äle soñ tügel. Läkin minem şiğerläremne urıs telendä uqığanda yörägegezgä utırtıp quyğan kirtäne cimerergä turı kiläçäk. Bu awır bulmayaçaq, çönki min bezneñ cannar arasında tuğanlıq ceplären sizäm.
Kamil Tañğalıçev şulay uq, urıs telendä tatarlarnı yaqlap küpme mäqälä yazğannarın da surätli. Kamil Tañğalıçev üzeneñ mäqälälärendä canisäp waqıtında tatarlarnı bilgeläwgä dä qarşı çığa, latin grafikasın da yaqlıy, tatarlarnı qısuğa da protest belderä ikän. Tufan Miñnillinğa möräcäğät itep, “Bez ikebezdä, tatarlarğa şuşı awır şartlarda saqlanıp qalırğa yärdäm itäbez,» dip süzen tämamlıy. İnde Tufan Miñnullinnıñ nindi cawap qaytaruın kötep qalıyq.
Watanım Tatarstan gäzitendä akademik Flün Musin «Rusiädä tatar bulıp yäşäw ciñelme» digän mäqälä belän çığış yasıy. Anıñ yazuınça, XX nçe ğasır başında kebek ük, xäzerdä, millät yazmışı öçen borçılu qabat östenlek itä başladı. Tatarlar yäşägän töbäklärdän yörep qaytqannan soñ, avtor şuşı fikergä kilä. Ä borçılırğa säbäp bar, Tatarstannan çittä yäşäwçe millättäşlärebez arasında üz milli yazmışlarına bitaraflıq torğan sayın köçäyä häm kiñräk tarala, dip yaza ul. Flün Musin şulay uq, tuğan telen belmägän yäşlär arasında çuqınu oçraqlarınıñ artuı häm “yomışlı tatar” qäwemennän bulğan millättäşlärebezneñ karyera öçen ata-ana telennän xätta millätennän waz kiçä baruı turında açınıp yaza:
Soñğı III Bötendönya tatar kongressı delegatları belän oçraşu waqıtında Vladimir Putin “Tatarstanda ruslarğa yäşäw ciñelme?”- digän soraw birgän ide. Bu bigük döres quyılğan soraw tügel. Çınlıqta, anı “Tatarstanda tatar bulıp yäşäw ciñelme?” - räweşendä quyu döresräk bulır ide. Çönki respublikada ikençe däräcäle millät bulu arqasında, tatarlarğa tatar bulıp yäşäw ciñel tügel. Mäsälän, şähär cirendä genä tügel, küp kenä rayon üzäklärendä häm zur awıllarda xäzer urısça belmägän tatarğa normal yäşäw mömkinlege yuq. Ni öçen digändä, misal öçen, qaya möräcäğät itsä dä, ul yış qına “Ne ponimayu, govorite po russki!” digän qatğıy cawap ala. Ä inde “Añlamıym, tatarça äytegez” kebek cawap işetü ixtimalı bezdäge ber millät keşeseneñ dä töşenä dä kerä almıy.
Alay ğına da tügel, soñğı waqıtta, kiresençä, respublikada tatar telendä açıqtan-açıq mısqıllap qaraw oçraqları kübäyä, dip süzen däwam itä ul. Flün Musinnıñ äytüenä qarağanda, tatarça soraw birgän keşelärgä, bezdä ber genä däwlät tele – urıs tele, dip cawap birü yışayıp bara. Tatarstannıñ üzendä şundıy awır xäldä yäşägän tatarnıñ respublikadan çittä xälläre tağın da möşkelräk. Küp regionnarda tatar familiäle keşelär oçrıy, läkin alarnıñ tatarlıqları şul isem-şäreflärendä genä saqlanğan, dip yaza anda Flün Musin. Rusiä çınlıqta federal däwlät bulsa, ildäge barlıq xalıqlarnıñ mänfäğätlären yaqlarğa tieş, digän fikerdän çığıp. Ul şundıy täqdimnär yasıy:
Şundıy maqsatta Tatarstan rus bulmağan xalıqlarnı saqlap qalu buyınça maxsus federal programma eşläw initsiativası belän çıqsın ide. Mondıy programma inde küptän kötelgänen, mäsälän, Seberdäge az sanlı xalıqlarnıñ bügenge ayanıçlı xäle, yäğni alarnıñ küz aldında betä baruları raslıy. Häm xäzer federal üzäk alarnı inqirazdan saqlap qalu öçen AQŞnıñ aborigen-indeyetslarnı rezervatsiädä saqlaw täcribäsenä oxşaşlı aşığıç çaralar kürelä başladı. Ägär şundıy programma bulmasa, Gädättän tış xällär ministrlığı ğämällärenä oxşağan mondıy extremal çaralarnı alğa taba başqa xalıqlarğa qarata da kürergä turı kiäçäk häm küpmeder waqıttan soñ bu yaqtan tatarlarğa da çirat kilep citäçäk.
Çittäge millättäşlärebezne inqirazdan saqlaw programmasın Tatarstannıñ üzendä dä buldırırğa kiräk, digän fikerdä tora Flün Musin. İñ berençe çiratta Tatarstannan çittä üz milli mäğrifätne buldırırğa kiräk, dip uylıy ul. Millätne saqlaw öçen ğomum omtılışlar yasalsa, «Rusiädä tatar bulıp yäşäw ciñelme?»,- digän sorawğa uñay cawap birep bulır digän süzlär belän tämamlana älege mäqälä.
Bikä Timerova, Qazan
Tatarstan yäşläre gäzite dönya xäleneñ häm xatın-qızlar bäyrämeneñ qatnaşlığı bulğan ber temanı taptı häm 8 martnı bäyräm itügä üzeneñ öleşen kertte. «Xatın-qızğa suğış tügel, ä naz kiräk» isemle yazmada “Ğiraqqa qarşı suğış xatın-qızlarnı da ayaqqa bastırdı”, dielä anda. “Dönyanıñ 56 ilendä 916 teatr säxnäsendä, «Lisistrata» komediä quyıla başladı. Şuşı äsärdä, irlärne suğıştan aralar öçen Afina xatın-qızları alar belän söyeşüdän baş tartalar.” Suğışnı şulay itep buldırmıy qalıp bulamı digän sorawnı gäzit Tatarstan xatın-qızlarına da birep çıqtı. “Älege täqdimne işetkäç xatın-qızlar başta räxätlänep kölgän ikän, annan soñ “äye bu bik näticäle ısul” - dip eçke serlären açqan. “Suğış çuqmarların nigä söyep, nazlap torırğa?”,- digän näticä yasıy gäzit.
Watanım Tatarstan xatın-qızlar bäyrämen şiğri yullar belän sälämli. «Qızlar tabını» dip isemlängän säxifädä Flera Tarxanova, Bikä Räximova, Tañçulpan, Asiä Yunısovanıñ söyü, kötü, sağınu, ükenü, nazlı yazlar häm änkäylärgä bağışlanğan şiğri yullar urın alğan.
Mädäni comğa da şiğri bäygene däwam itep, üzeneñ şiğerlär säxifäsen Elmira Şärifullinanıñ icatına birgän. Şähri Qazan gäzitendä dä lirik şağirlär çığış yasağan. Fäwziä Soltan mäsälän menä bolay yaza: İsänme, mäxäbbätem! Öyermä bulıp, dawılda kerdeñ küñelemä. Küñelemdä – sin genä. Başım ien minutta Küz aldıma serle qarap kiläseñ dä – Aşqına yöräk. Kötmägändä, Taşqın quya, Oçradıñ sin yullarımda. Yuğalma tik. Yäşä äle uylarımda, xıyalımda, Bul yanımda!
Şağirälärdän şağirlärgä, mäxäbbättän millät temasına küçsäk, Tatarstan yäşlärendä basılıp çıqqan Kamil Tañğalıçevnıñ çığışın iskä almıy urap uzu mömkin bulmas. Küptän tügel, Azatlıq radiosı dulqınnarında Mordoviä turındağı tapşıru efirğa çıqqan ide. Anda Hadi Taqtaşnıñ yaqtaşı, yäş şağir Kamil Tanğalıçev turında da süz bardı. Mordoviägä Tatarstan wäkile räweşendä barğan yazuçı Tufan Miñnullin da Kamil Tañğalıçev belän tanış. Ul Tatarstan yäşläre gäzitendä şuşı yäş şağirgä bağışlap açıq xat ta bastırdı. İnde menä Kamil Tañğalıçevnıñ cawabı da dönya kürde. Aldan farazlağança, ul xat urıs telendä yazıldı häm anı gäzit näq şuşı teldä bastırdı da. “Şağir yöräge - xalıqnıñ Nug köymäse”-, dip atağan ul üz çığışın. “Tufan abıy, sezneñ xatığıznı uqığanda, cir cilägen aşağanday xis ittem üzemne, räxmät cılı süzläregez öçen” - digän süzlär belän başlanıp kitä Kamil äfändeneñ xatı. “Bezneñ isemebezdän waqıt kiñlekläre belän bülengän tatar xalqınıñ tarixı şulay, ike teldä söyläşä sıman häm bezneñ burıç – ber-berebezne añlaw” - dip üzeneñ nigä urıs telendä yazğanın añlata Kamil Tañgalıçev. Anıñ çığışınnan ber özek:
Şiğriät ul – şatlıq, qimmät äyberlär räweşendä genä bula ala. Taqtaşqa – ul tatar telendä kilgän bulsa, miña – urısça. Urıs tele suğışçan räweştä ruxi dönyağa ütep kergängä tügel, tatarlar urıs teleneñ ruxi tirälegenä ütep kerde. Tarqalğan xalıqnıñ başqa çarası bar ideme? Bezneñ başqalabız Qazan da yış qına üz eçendä genä qaynadı, tarixi häm lingvistik täkäbärlek belän kirtälär qorıp yattı, mäsälän şul uq, mişärlärgä qarata. Ämma berläşergä äle soñ tügel. Läkin minem şiğerläremne urıs telendä uqığanda yörägegezgä utırtıp quyğan kirtäne cimerergä turı kiläçäk. Bu awır bulmayaçaq, çönki min bezneñ cannar arasında tuğanlıq ceplären sizäm.
Kamil Tañğalıçev şulay uq, urıs telendä tatarlarnı yaqlap küpme mäqälä yazğannarın da surätli. Kamil Tañğalıçev üzeneñ mäqälälärendä canisäp waqıtında tatarlarnı bilgeläwgä dä qarşı çığa, latin grafikasın da yaqlıy, tatarlarnı qısuğa da protest belderä ikän. Tufan Miñnillinğa möräcäğät itep, “Bez ikebezdä, tatarlarğa şuşı awır şartlarda saqlanıp qalırğa yärdäm itäbez,» dip süzen tämamlıy. İnde Tufan Miñnullinnıñ nindi cawap qaytaruın kötep qalıyq.
Watanım Tatarstan gäzitendä akademik Flün Musin «Rusiädä tatar bulıp yäşäw ciñelme» digän mäqälä belän çığış yasıy. Anıñ yazuınça, XX nçe ğasır başında kebek ük, xäzerdä, millät yazmışı öçen borçılu qabat östenlek itä başladı. Tatarlar yäşägän töbäklärdän yörep qaytqannan soñ, avtor şuşı fikergä kilä. Ä borçılırğa säbäp bar, Tatarstannan çittä yäşäwçe millättäşlärebez arasında üz milli yazmışlarına bitaraflıq torğan sayın köçäyä häm kiñräk tarala, dip yaza ul. Flün Musin şulay uq, tuğan telen belmägän yäşlär arasında çuqınu oçraqlarınıñ artuı häm “yomışlı tatar” qäwemennän bulğan millättäşlärebezneñ karyera öçen ata-ana telennän xätta millätennän waz kiçä baruı turında açınıp yaza:
Soñğı III Bötendönya tatar kongressı delegatları belän oçraşu waqıtında Vladimir Putin “Tatarstanda ruslarğa yäşäw ciñelme?”- digän soraw birgän ide. Bu bigük döres quyılğan soraw tügel. Çınlıqta, anı “Tatarstanda tatar bulıp yäşäw ciñelme?” - räweşendä quyu döresräk bulır ide. Çönki respublikada ikençe däräcäle millät bulu arqasında, tatarlarğa tatar bulıp yäşäw ciñel tügel. Mäsälän, şähär cirendä genä tügel, küp kenä rayon üzäklärendä häm zur awıllarda xäzer urısça belmägän tatarğa normal yäşäw mömkinlege yuq. Ni öçen digändä, misal öçen, qaya möräcäğät itsä dä, ul yış qına “Ne ponimayu, govorite po russki!” digän qatğıy cawap ala. Ä inde “Añlamıym, tatarça äytegez” kebek cawap işetü ixtimalı bezdäge ber millät keşeseneñ dä töşenä dä kerä almıy.
Alay ğına da tügel, soñğı waqıtta, kiresençä, respublikada tatar telendä açıqtan-açıq mısqıllap qaraw oçraqları kübäyä, dip süzen däwam itä ul. Flün Musinnıñ äytüenä qarağanda, tatarça soraw birgän keşelärgä, bezdä ber genä däwlät tele – urıs tele, dip cawap birü yışayıp bara. Tatarstannıñ üzendä şundıy awır xäldä yäşägän tatarnıñ respublikadan çittä xälläre tağın da möşkelräk. Küp regionnarda tatar familiäle keşelär oçrıy, läkin alarnıñ tatarlıqları şul isem-şäreflärendä genä saqlanğan, dip yaza anda Flün Musin. Rusiä çınlıqta federal däwlät bulsa, ildäge barlıq xalıqlarnıñ mänfäğätlären yaqlarğa tieş, digän fikerdän çığıp. Ul şundıy täqdimnär yasıy:
Şundıy maqsatta Tatarstan rus bulmağan xalıqlarnı saqlap qalu buyınça maxsus federal programma eşläw initsiativası belän çıqsın ide. Mondıy programma inde küptän kötelgänen, mäsälän, Seberdäge az sanlı xalıqlarnıñ bügenge ayanıçlı xäle, yäğni alarnıñ küz aldında betä baruları raslıy. Häm xäzer federal üzäk alarnı inqirazdan saqlap qalu öçen AQŞnıñ aborigen-indeyetslarnı rezervatsiädä saqlaw täcribäsenä oxşaşlı aşığıç çaralar kürelä başladı. Ägär şundıy programma bulmasa, Gädättän tış xällär ministrlığı ğämällärenä oxşağan mondıy extremal çaralarnı alğa taba başqa xalıqlarğa qarata da kürergä turı kiäçäk häm küpmeder waqıttan soñ bu yaqtan tatarlarğa da çirat kilep citäçäk.
Çittäge millättäşlärebezne inqirazdan saqlaw programmasın Tatarstannıñ üzendä dä buldırırğa kiräk, digän fikerdä tora Flün Musin. İñ berençe çiratta Tatarstannan çittä üz milli mäğrifätne buldırırğa kiräk, dip uylıy ul. Millätne saqlaw öçen ğomum omtılışlar yasalsa, «Rusiädä tatar bulıp yäşäw ciñelme?»,- digän sorawğa uñay cawap birep bulır digän süzlär belän tämamlana älege mäqälä.
Bikä Timerova, Qazan