Accessibility links

Кайнар хәбәр

[Казанские ведомости] Rabit Batulla : “Miña qalsa, xällär þulay barsa, tatarlar taðýn ber ðasýr da tora almas. Ðayät zur tatar milläteneñ Rusiä buylap sibelgän berniçä tatar ðailäse genä qalýr, alarý da tiz arada yuqqa çýðar. Tatar mäktäplären yabu, mädäniät uçaðý bulðan mäçetlärne tar-mar itü, tatar telen qatðýy räweþtä qýsu, yazuný yýþ alýþtýrýp toru, xalýq sanýn alðanda yalðan sannar birü...näticäsendä tatar milläte ruxi xäyerçelekkä töþte.”


«Ýsänme KGB!», «xökümättäge þartlaw», «....sezne federal iminlek xezmäteneñ köçäyep kitüe þikländermime?». Rusiä xökümätendä bulðan üzgäreþlärne Tatarstan matbuðatý menä þundýy baþ isem häm sorawlar belän qabul itte.

Tatarstan yäþläre gäzite qayber oyýþmalarnýñ taralýp, ä alarnýñ wazifalarýn xärbi ministrlýqlarða birüen þartlaw dip bäyäläde. Восточный экспресс gäzite xäbärçeläre «Ýsänme KGB» digän mäqälä belän çýðýþ yasadý. Gäzit xäbärçeläre, bu üzgäreþlär Tatarstanða niçek qaðýlýr digän soraw östendä uylana. Eçke eþlär ministrlýðý – respublikaða iñ köçle, iñ tä’sirle oyýþma bulýr, dip farazlýy alar. Taratýlðan salým politsiäseneñ Tatarstan bülekçälärendä eþläwçelär üzläreneñ kiläçäk yazmýþý xaqýnda ber ni dä belmi. Bay häm quätle þul oyýþmanýñ binalarýna narkotiklar belän köräþ komitetý xezmätkärläre kerep urnaþýrða tieþ ikän. Восточный экспресс gäzite, Vladimir Putinnýñ bu qararýna Tatarstan säyäsätçeläreneñ fikeren beleþep çýqqan. Marat Ðäliev, mäsälän, «xärbi ministrlýqlarnýñ tormýþqa kübräk tä’sir itä baþlawýn küräbez», - dip belderä. Duma deputatý Ývan Graçev «min bu reformaða týnýç qarýym», - dip cawap birsä, þul uk Duma deputatý, kommunistlar firqäse wäkile Aleksandr Saliy « bu qararný ike qullap xuplým», - dip belderä.

Þunýñ belän bergä matbuðatta tatar milläteneñ yazmýþý turýndaðý yazmalar da, siräk kenä bulsa da, çaðýlýþ taba. Yärdäm kötelmägän yaqtan kilde digändäy, tatar xalqýnýñ bügenge xäle turýndaðý tirän, analitik mäqälänr Казанские ведомости gäzite bastýrdý. Gäzit «XXÝ ðasýr häm bez» digän yaña säxifäne açqan ikän, anda ul här kemgä borçýðan problemalar turýnda uylanýrða mömkinlek birä. Bu yulý säxifädä Rabit Batulla çýðýþ yasýy. «Tatarlar nigä yuqqa çýða?» digän yazmasýnda ul millät yazmýþý turýndaðý fikerläre belän urtaqlaþa. Üz çýðýþýn ul sivilizatsiäneñ üsüe nindi näticälärgä kiterüe belän baþlap cibärä: Elek tatarlar baþný qýrýp yörgännär, xäzer böten keþe çäç üsterä, elek 40 tan aþqan keþene aqsaqal dip yörtälär ide, xäzer qartlar da saqal üstermi, elek böten awýlða 1-2 eçä torðan keþe bulðan, xäzer – barýsý da eçä, elek tatarlar arasýnda iñ yýþ oçrýy torðan isem Abdulla bulsa, xäzer – Albert, Robert, Rafael. Þäcärädän çýn tatar isemnäre yuqqa çýðýp bara, monýsý da – sivilizatsiä.

«Tatar milläte barý 200 yýlda yuqqa çýðarða mömkin, dip klassik yazuçýbýz Ðayaz Ýsxaqi da yazðan ide. Anýñ farazý basýlýp çýðuýna 100 yýl ütte inde, taðýn þul qädär qaldý. Miña qalsa, xällär þulay barsa, tatarlar taðýn ber ðasýr da tora almas. Ðayät zur tatar milläteneñ Rusiä buylap sibelgän berniçä tatar ðailäse genä qalýr, alarý da tiz arada yuqqa çýðar. Tatar mäktäpläreneñ yabu, mädäniät uçaðý bulðan mäçetlärne tar-mar itü, tatar telen qatðýy räweþtä qýsu, yazuný yýþ alýþtýrýp toru, xalýq sanýn alðanda yalðan sannar birü, tatar xalqýnýñ böyek keþelären säyäsi zolým qorbannarý itü, tatar ir-atlarýn böten suðýþlarða küpläp cibärü näticäsendä tatar milläte ruxi xäyerçelekkä töþte.» - dip yaza bu xaqta Rabit Batulla. Millät üsterü öçen, tatarlarnýñ tarixta 3 mömkinlege bulðan, dip sanýy ul. Rabit Batulla fikerençä, berençese – Qazan xanlýðý yýðýlðançý bulsa, ikençese - Puðaçev fetnäse waqýtýnda tua. Ul waqýtta tatar-baþqortlar ireklekne yawlap ala ala ide, 1905 yýlda ðomum ictimaði kütäreleþ waqýtýnda tatar xalqýnýñ öçençe mömkinlege bula. Ämma tarixtan bilgele bulðança, bu mömkinleklärdän tatarlar faydalanmýy qala. Rabit Batulla yazðança, xäzerge þartlarda tatarlar millät isemenä layýq tügel, xalýq dip kenä atalýrða xaqlý.

Казанские ведомости gäzite «Tatarlar nigä yuqqa çýða?» digän yazmanýñ däwamýn alða taba bastýrýrða wäðdä itä.

Þähri Qazan gäziteneñ Ýlhamiät quþýmtasýnda, Gölnara Azizova äytüençä, siräk oçrýy torðan zýyalý tatarlarnýñ berse - Gali Räximneñ yazmasý urýn aldý. Xäzerge zaman uquçýlarýnýñ, bu keþeneñ isemen belmäwe, berdä ðäcäp tügel. Ul ütkän ðasýrnýñ berençe yartýsýnda yäþägän häm icat itkän ikän. Mäxämmätðali Möxämmätþakir ulý Ðäbderaximov ðalim, yazuçý, dramaturg, þaðir, tärcemäçe bularaq tanýla. Ul þulay uk tatar ädäbi telen üsterügä dä üz öleþen kertä. Þähri Qazan gäzite Ðäli Räximneñ 110 yullýðýn iskä alýp 1914 yýlda Ýl gäzitendä basýlðan «Gäzitlärebez häm tel mäs’äläse» digän yazmasýn uquçýlar iðtibarýna täqdim itä. Þunýsý qýzýqlý, ul waqýtta tatar teleneñ ðäräp, farsý süzläre belän çuarlanu mäs’äläse iñ kisken torðan problemalar rätendä bulðan. Läkin tatar söylämenä urýs süzläre dä ütep kergän. Þuña da Ðäli Räximneñ yazmasý xäzerge zamanný xäterlätä. Menä ber özek.

« Söyläþü telenä rus süzlären qatýþtýru, bezdä ber moda yäki ictimaði awýru tösen alýp bara. Az ðýna rusça belsäk tä, söyläþkändä, belgän ber rusça süzebezne araða qýstýrýp cibärüne üzenä kürä ber köyäzlektän sanýybýz. Axýrda rus süzlären qatýþtýrýp söyläþü ðädät bulýp kitä, çutýldaðan tatarça süzlärne taþlap, alar urýnýna rusça süzlärne qullanabýz. Niçaqlý týrýþqanda, niçaqlý köräþkändä dä bezgä bu naçar ðädätne taþlaw bik çiten. Östennän qaraðanda bu kölke tösle toyýla, läkin uylabraq qaraðanda bu çýnlap qayðýrýrlýq xäl. Bu «tel bozýlu» bäläse rusça uqýðannar bezdä genä tügel, ðadi þähär xalqý arasýnda da taralýp bara bit! Eþ bu räweþle barðanda söyläþü telebezneñ, xäzerge törle tellärdän quþýlýp yasalðan yahud tele tösle, ber «jargon»ða ðýna äwerelep kitüe ixtimal tügelme?» - dip borçýlðan bulðan Ðäli Räxim.

Tatar teleneñ saflýðý öçen gäzitlär dä köräþergä tieþ, dip sanaðan ul. Ämma matbuðat aþýðýçlýq belän eþlägängä gäzitlärneñ tel yaðýna ayýrým iðtibar itü awýrraq, di ul. Ädäbi telne eþläp çýðaruçýlar, çýnlýqta näfis ädäbiät häm jurnallar bulýrða tieþ, dip fikerläre belän büleþä aftor. Äytkänemçä, Ðäli Räxim bu yazmaný Ýl gäzite öçen 1914 yýlda uk yazðan bulsa da, ul kütärgän problemnar haman da çiþeleþ tapmaðan, yañadan kiskenläþep kitkän.

Tanýlðan astrofizik Räþit Sünäyev Tatarstanda yäþämäsä dä, Qazanða soñðý kilgänennän þaqtýy waqýt ütsä dä, aný biredä xäterlilär häm xörmätlilär.

Mädäni comða atnalýðý häm Tatarstan yäþläre gäzite dä bu könnärdä kürenekle ðalimneñ 60 yýllýðýna baðýþlap mäqälälär bastýrdý. Ike gäzittä dä astrofizika ðalime turýnda, aný yaxþý belgän dustý, tarixçý Mirqasim Usmanov sorawlarða cawap birde. Ä Mädäni comðada þulay uk, Universitetnýñ astronomiä kafedrasý citäkçese Nail Säxibullin da çýðýþ yasadý. Räþit Sunäyev Üzbäkstanda tuýp üsä, anda mäktäp tämamlaðaç, Mäskäwneñ fizika-matematika institutýna kerä häm þunda fänni eþçänlegen baþlýy. Xäzerge waqýtta ul yasaðan açýþlar fizika däresleklärenä kergän, ðällämne öyränü fänendäge ber açýþ anýñ häm uqýtuçýsý Zeldoviç iseme belän atalðan. Xäzer ul dönyaküläm tanýlðan ðalim, zur-zur däräcäle xalýqara büläklär iäse. Qazan ðalime Nail Säxäbuttinov Räþit Sünäyevnýñ Tatarstan ðalimnäre belän xezmättäþlek itä baþlaw tarixý belän tanýþtýra.

«Citdi baðlanýþlar 90-nçý yýllarda baþladý. Bezneñ universitet diametrý 1,5 metrlý teleskop tözergä qarar qýldý. Bu bik zur teleskop. Astronomik küzätülär öçen ideal þartlar – 2500-3000 metr bulðan urýnnarda ðýna bula. Häm Räþit äfände, törek kollegalarý belän söyläþep, ike yaqqa da faydalý ðämäl qýldý: Törkiä astronomnarýnýñ teleskobý, ä bezdä biek tawlar yuq. QDU, Fännär Akademiäse häm Kosmik tikþerenülär institutý töreklär belän urtaq kileþü tözep, teleskopný Antaliädä 2000 metr bieklektäge taw baþýna urnaþtýrdýq. Räþit äfände bügengä qädär bezneñ eþlär belän qýzýqsýna, cihazlar satýp alýrða bulýþa. Bu eþläre öçen Räþit Sünäyevný Qazan däwlät universitetýnýñ þäräfle professorý itep sayladýq. Süz uñayýnnan, ðalim bu isem belän häm Tatarstan fännär akademiäseneñ þäräfle professorý buluý belän bik ðorurlana.» - dip istälekläre belän urtaqlaþa Nail Säxäbuttinov.

Mirqasim Ðosmanov ta Räþit Sönäyevnýñ härwaqýt Tatarstannýñ yäþäyeþe belän qýzýqsýnýp toruýn iskärtep quya, anýñ ðailäse turýnda mäðlümat birä. Räþit Sünäyev häm anýñ xatýný Güzäl xaným 4 bala üsterälär, olý malaylarý Þamil Amerikada, ikençe ullarý Mäskäwdä, ike keçe bala ätise-änise belän Almaniädä yäþi ikän.

«Ðälämdä tatar ezläre bar» digän yazma Mädäni comða gäzitendä basýldý.

Восточный экспресс gäziteneñ «Tatar ðasýrý» säxifäsendä, þulay uk, Tatarstannan çittä yäþäwçe ber tatar keþese, Ravil Buxaraev belän külämle äñgämä basýldý. Ul anda, küptän tügel Ýstambulda bulýp ütkän häm tatarlarða baðýþlanðan konferensiä turýnda yaza. Ravil Buxaraynýñ küñelenä Ýstmbuldaðý tatar yäþläre ayýruça zur tä’sir yasaðan ikän. Alar berniçä teldä ciñel aralaþa, tatar problemalarýna baþqa küz belän qarýy, di ul. «Londonda da tatarlar äz bulsa da, alar härberse üzenä kürä þäxes. Tatar ideyasý iþelep töþte dip sanamýym, bez äle yul baþýnda ðýna», - digän süzlär belän tämamlýy üz çýðýþýn Ravil Buharay.

Þuþý uk, «Tatar ðasýrý» säxifäsendä tatar kompozitorý Mäsxüdä Þämsetdinova belän dä äñgämä urnaþtýrýlðan. Zamança fikerli torðan häm aktiv icat itä torðan bu xanýmða iðtibar ul Amerikaða küçep kitkännän soñ artýp kitte. Bu äñgämädä dä, gäzit xäbärçese kübräk Amerikadaðý yäþäyeþe belän qýzýqsýna. Mäsxüdä Þämsetdinova yäþi torðan yort Sietlda, Waþington küleneñ yarýnda urnaþqan. Okean birgän cýlýlýq arqasýnda anýñ öyendäge rozalar qýþ könendä dä çäçkä ata ikän. Keþe buyý yaran gölläre üsep utýra di, mäðcizalý ildä, Amerikada. Aný Waþington okrugýnýñ kompozitorlar berlegenä qabul itkännär. Andaðý tatarlar belän dä Mäsxüdä xaným aralaþýp yäþi. Ä watannan çittä yäþägändä, iñ möhime keþeleklelek milli häm qimmätlärne saqlaw, dip cawap birä Sietlda yaña tormýþ baþlaðan tatar kompozitorý.

Bikä Timerova, Qazan.
XS
SM
MD
LG