Accessibility links

Кайнар хәбәр

Niçek yäşiseñ sin, bäläkäy tatar awılı?


Ğäziz qärdäşlär! Millätneñ bügenge xälen, Rusiädä tatarlar häm başqortlar yäşägän töbäklärdä demokratiä torışın añlatu öçen bez yış qına kürenekle ğalimnär, säyäsätçelärne ber östäl artına utırtıp söyläşteräbez. Ämma yış qına säyäsi töşençälärgä, xätta milli bäxäslärgä ğädäti tormış mäğnäse sıyıp betmi. Teoriädä, säyäsättä bulğan närsälär xalıqnıñ zihenenä sıyışmıy yäki anı qızıqsındırmıy. Qaywaqıtta menä şul tormışnıñ üz tawışın da tıñlarğa kiräk. Äytik, Başqortstanda yäşäwçe tatarlarnıñ milli xoquqları, alarnıñ milli ixtıacları turında söylägändä, ğädäti awıl keşelären dä küz aldında totarğa kiräkter. Çönki elek tä, xäzer dä millätneñ bişege – awıl.

Bügenge tapşıruıbızdağı waqiğalar ğädättäge 2-3 yöz yortlı, mädäniät saraylı, zur mäktäple awılda tügel, ä ber genä uramlı keçkenä awılda bara. Başqortstannıñ Könbatışındağı Uyandıq awılında yäşäwçelär tormışqa zarlanmıy. Yulları bar, yortlarğa gaz kergän, qayberäwlär xätta öylärenä kanalizatsiä ütkärgän. Klubları, balalar baqçası, kibetläre bar. Döres, mäktäp binası buşap qalğan, çönki xäzer awılda 25 kenä mäktäp balası bar. Awıl turındağı radio-xikäyäne äzerlägän Zarema Xuciäxmät üze şul uq Uyandıq awılında üskän çaqta bu mäktäptä tuğan tel häm ädäbiät buyınça iñ berençe däreslärne alğan. Ul waqıtta da balalar sanı 2-3 distä bulğan. Ämma xäzer inde globalizatsiä çorında keçeräk awıllarnıñ ruxi, mädäni xäle keçeräyep, küz uñınnan çitläşep bara. Xäyer, Uyandıq tormışın maqtap yäki tänqitläp tormıyça, mikrofonnı Zarema Xuciäxmätkä biräbez. Ul küptän tügel tuğan awılına qaytıp, yaqtaşları belän oçraştı, alarğa bağışlap yazğan şığerlären, cırların awıldaşlarına işetterde.

Ufa-Çallı yulı arasında taw başında Başqortstannıñ İleş rayonınıñ Uyandıq awılı bar. Tatarstan häm Başqortstan çige buylap aqqan Sön yılğasın ikegä bülep bulmağan kebek, İleş häm Aqtanış rayonnarı xalqınıñ küñellären dä, könküreşlären dä, cırların da, söyläşülären dä ayırıp alırlıq tügel. Keçkenädän ük şul İdel buyında ärämälärdä, bolınnarda, urmannarda çäçäklärneñ xuş islären isnäp, İdel yılğasında su qoyınıp, peşkän cimeşlären tatıp üskängä kürä awıl xalqınıñ tabiğät''kä mäxäbbäte zur.

40-50 genä yorttan torğan, bügenge köndä bäläkäy awıllar isemlegenä kerep tä, tarqalmıyça, isän-saw qalğan awıllarnıñ berse Uyandıq awılı bügen görläp yäşi. Ber uramnan ğına torğan awılnıñ yortları tözek, zur, uramnarı asfal''t, çista çişmä suları uram kolonkalarında. Küp keşedä ciñel maşina, traktor, abzarları tulı mal-tuar, baqçaları tulı ciläk- cimeş. Awılnıñ urtasında, awılğa tağı da zur yäm birüçe, biek manarası belän ğorur bulıp “Xalidä“ mäçete utıra. Bu awılda yäşägän keşelärneñ küñelläre moñlı, yöräkläre şäfqät''le, märxämätle, yözläre yaqtı.

Uyandıq awılınıñ tarixı ütkän ğasır başında ğına başlansa da, awıl keşeläreneñ yazmışı bay tarixlı, zur İske Qırğız awılına barıp totaşa. Yäşlär, öyläneşep ğailälär tözep kolxoz tözergä “başqa çığalar“, häm şuşı Uyandıq kolxozın tözilär. Şundıy ğailälärneñ berse Xuciäxmätovlar ğailäse bula. Ämircan belän Mälikä 10 bala tabıp üsterep ikese dä 83 yäşkä qädär yäşäp, inde mäñgelek yortqa küçkännär. Bügenge köndä ilebezneñ törle yaqlarında yäşägän 73 keşe qaldırğannar alar. Berençe buın 10 bala, ikençe buın 24 bala, öçençe buın 42 bala häm dürtençe buınnan inde tağın 2 bala tuğan. Bu awılda yäşägän keşelärneñ kübese şundıy zur ğailälelär. Şuña da alar öylärne dä zur itep salalar. Läkin bügenge köndä awıl xalqın borçığan närsä şul: Millät bişege bulıp torğan Uyandıq awılı başlanğıç mäktäben yapqannar. Awıldan 25 bala Andreevka awılı urta mäktäbenä yörilär.

Räximcan abzıy 75 yäşendä xatını Säğädätbikä belän 5 bala üstergännän soñ yaña yort salıp kergännär. Berençesen ätilärenä yärdäm itep salsalar, ikençesen üzlärenä, öçençesen ullarına salışsalar, dürtençesen inde üzläreneñ Altın tuylarına ber – bersenä büläk itep salğannar. Alarğa sälämätlek, ozın ğömer, tağı da maturraq tigez tormış telik. Bu awılda mondıy närsä küp kenä awıldaşlarına xas äyber. Kürşeläre bersennän berse qalışmıyça ör-yaña yortlar salıp kerälär.

Min üzem dä şuşı awılda tuıp üstem. Bez üskändä Uyandıq awılı başlanğıç mäktäbendä uqıdıq. Törle –törle cırlı uyınnar uynap, mäktäp ixatasında yäşelçä üsterep, bergä-bergä uynap üskän sabaqtaşlarımnı bik tä sağınıp, siräk bulsa da tuğannarım belän oçraşqan şikelle oçraşabız.

Bu awıl balaları älbättä bügenge köndä zamança yäşärgä, zamannan qalışmıyça yäşärgä, törle tellär öyränergä tırışalar, cannarı tınıç bulsın öçen doğalar öyränälär. Läkin keşegä iñ qäderle bulğan, balanıñ üz telendä belem almawı, üz telendä uqırğa mäxrüm buluı tik Ölfät belän Räximcannı ğına borçımağanın bez beläbez. Millätebezneñ çişmä başı, awılıbıznıñ yözek qaşı bulğan başlanğıç mäktäpne torğızırlar, dip ışanıp qalabız. Awıldaşlarım bezneñ kolxozıbızdağı İske Ayu awılında tuıp üskän ataqlı yazuçı Xäsän Sar''yannıñ kitapların şkaf şürleklärendä genä saqlap qalmıylar, yöräklärendä yörtälär. Uyandıq keşeläre rayondaşlarıbız ataqlı şağirlär Äxsän Bayan, Robert Miñnullin ruxında häm Musa Gäräyevlär ürnägendä tärbiälängän. Awıldaşlarımnıñ milläten, tormış plannarın soramadım min. Añlağan keşe bolay da añlar. Ä çitlärgä awıl keşeläreneñ küñele tabışmaq bulıp qala...

Tabışmaq

Ber tabışmaq äytäm tıñlağız Cawabın sez töptän uylağız Tabışmaqnı döres añlağız Uyığızda härçaq saqlağız.

Ence märcännärdäy sibelgän Çit cirlärdä canı özelgän “Sirat küperlären“ ütälgän Kemnär bar soñ anı belmägän?

Cirsez qalğan ile qayğısın Niçä ğasır tatıp qamçısın Sıqrap tamğan yöräk tamçısın Urtaqlaşqan duslar kem bulsın?

Yarlıq taqqanğa taplanmağan Buın tamırın yuğaltmağan Milli köyen tanıp şatlanğan Dinen, telen, ilen saqlağan.

Elek bulıp qalsa ul ber ser İnde xäzer cawabı äzer Yañğırasın böten dönyalar Äye, duslar, bez bit TATARLAR!


Bügenge awıl - kiçäge awıl tügel inde. Anda barğan üzgäreşlär matdi tormıştan bigräk ruxi, äxlaqi, mädäni sfera belän bäyle. Elek tatar awılında xämer eçü, keşe üterü, köçläw, ölkännärneñ, möğallim mullalarnıñ süzen tıñlamaw bötenläy oçramağan. Ä bügen sivilizatsiäneñ qayber açı cimeşläre awılğa bik ciñel kerä. Tatarlar häm başqortlar yäşägän yözlärçä, meñnärçä awıllarda tuğan teldä söyläşü kimi başladı. Xätta, şuşı Uyandıq awılında mäktäp yabılğaç, balalar kürşedäge Andreevka belem ala. Ä anda tatarça uqımıylar, dimäk kiläse buınnar Zarema Xuciäxmät kebek tatarça tekstlar, cırlar, şıygerlär yazmayaçaq. Tatar telen uqırğamı, başqort telenme digän bäxäs arqasında şul uq Andreevka awılınıñ telendä genä belem alu yäşäw räweşenä äylänäçäk. Läkin keşelär üzläre bulıp qalalar. Alar citäkçelär quşqança eşlärgä, millät saylarğa äzer. Ämma barıber alar üz tellärennän, üz cannarınnan ayırılmıy. Xätta, ayırılırğa da uylamıy. İleş rayonında elekke canisäptä dä 60-70% başqort yazılğan ide. Xäzer bälki bu san tağın da artqandır. Qayberäwlär şuşı respublikada torğaç, millätebezne Ufadan kürsätkänçä tanırğa kiräk dip rizalaşa, nindider östenleklär alırğa, bala-çağasın institutqa kertergä, yaxşı urınğa eşkä urnaştırırğa ömetlänä. Barıber ul üze bulıp qala. Bügenge awıl millätneñ ruxi-mädäni sıyfatın tulısınça saqlıy torğan oya bulmasa da, barıber xäzergä xalıq anda üzençä yäşi. Soramağız anıñ pasportın, töpçenmägez anıñ milläten. Çönki xäzer pasportta andıy grafa yuq. Härkem üze künekkän teldä söyläşep, üz ğöreflärenä buysınıp yäşäsen.

Bügen äle Uyandıq häm anıñ kebek awıllar säyäsättän, zur mallar büleşüdän, milli bäxäslärdän çittä. Läkin monda berençel töşençä xalıq üze yäşi. Bilgele, eşquar häm senator Ralif Safinnıñ şuşı awıldan buluı häm anıñ izgeleklären monda onıtmawları bezneñ tapşıruğa säyäsi tösmer birmi. Ralif Safin da şuşında üsep, xezmätkä öyränep, tuğan telebezdä söyläşep, awılnıñ osta garmunçısı bulıp, annarı neft'' tabu eşenä kitkän, zur iqtisat dönyasına çumğan. Kiläçäktäge raliflardan kem çığar? Alarnıñ qızları Alsu kebek dönya sänğätendä üzen tanıtırmı? Änkäse-ätkäse turında cırlarnı öyränerme? Mäs''älä menä şunda. Ä Ralif Safinnıñ Başqortstan säyäsätendä qatnaşırğa cıyınuı turında bezneñ bernindi dä mäğlümatıbız yuq. Anıñ Uyandıqtan buluı oçraqlı räweştä genä bilgele buldı. Minem qaraşqa, eş Başqortstanda kemneñ deputat yäki prezident buluında tügel. Ä uñay iqtisadi-säyäsi ğämällärne arttırıp, yalğış milli säyäsätne tözätüdä. Türäläre üzgärep tä säyäsäte iskeçä qalırğa mömkin bit anıñ. Şuña kürä säyäsätçelär, baylar, türälär xakimiätne üzläre büleşsen. Ä Uyandıq kebek awıllar häm anda yäşäwçelär üzlärenä ni kiräklegen, üzlären kem itep tanuların üzläre bilgeläsen. Bezgä dä radiotapşırularıbızda xalıqnıñ üze belän yışraq oçraşıp, alarnıñ quanıçların, moñ zarların işetep torırğa nasıyp bulsın.

Şunıñ belän tatar awılı turında tapşıruıbız tämam. Anıñ töp öleşen Zarema Xuciäxmät äzerläde. Añlatma birüçe Rimzil Wäli sezneñ belän xuşlaşa.
XS
SM
MD
LG