Accessibility links

Кайнар хәбәр

Raşat Safin: «Globalläşügä qaraş neytral bulırğa tieş. Här yamanlıqta yaxşılıq, här yaxşılıqta – naçarlıq bar. Tuğan wazğiättän fayda tabu yäki zıyan kürü millätneñ üzennän tora... Xäzerge şartlarda bezdän, yaponnar, qıtaylar, yahudilär misalında, üz mädäniätebezne, traditsiälärne saqlağan xäldä, berläşüneñ imperiäne qaqşatuçı, cämğiät üseşenä yaña impul’s birüçe yaqların osta qullana belü sorala.» (Mädäni comğa)


Ğıraqqa qarşı suğış, hiçşiksez, atnanıñ iñ möhim teması bulıp tora. Ğäskärilär, şartlaw, qorallar, Bağdat keşeläreneñ fotoräsemnäre gäzitlärgä nıqlap torıp kerep urnaştı. Atna däwamında çıqqan gäzitlärneñ här sanında diärlek, suğış barışı turında mäğlümätlär basılıp bardı, alay ğına da tügel, ber gäzittä şul temağa qağılışlı öçär mäqälä basılğan çaqlar buldı.

Läkin suğış obyektiv töstä yaqtırtıla dip äytep bulmıy, Республика Татарстан ««Aqıllı» raketalar teläsä qaya ata» digän yazma bastırsa, Tatarstan yäşläre gizätendä «Bağdat yäki ülem», - digän mäqälä dönya kürde. Ğomumän, AQŞqa qarşı çığışlar bäygesendä berençelekne Tatarstan yäşläre gäzitenä birep buladır. Bu basma Amerika Prezidentı G.Buşnıñ fotoräsemen üläksä qozğınına yabıştırıp, şul räweşle, xaywannar dönyasında, digän cömlä astında bastırdı. Yazmada süz Amerikada yäşi torğan üläksä qozğınnarı turında bara. Anda amerikannar üläksä qozğınnarı sıman dip turıdan-turı äytelmäsä dä, mäqälädälege surätläwlär häm Buş räseme şunı işaräli. Menä ber özek: «Griflar – ütken küzle qoşlar. İsne ällä ni sizmäsälär dä, bieklektän üzlärenä kiräk qorbannı xäzer kürep alalar häm uqtalalar. Qara griflar Gibraltardan alıp Tyän-Şan tawlarına qädär kiñlekne kontrol’dä tota, qar grifları – Pamir häm Himalay tawları arasındağı kiñlektä üläksä cia. Amerika grifları älege qoşlar ğailäsendä iñ ereläre, iñ suğışçannarı. Tışqı qiäfät ni aşawğa qarıy. Griflarnıñ qiäfätendä dä çağıla bu: köçle, käkre tomşıq, şärä muyın, ä astaraq qupşı yaqa. Tarqalıp baruçı it kisäklärennän çıqqan mäyet sutı qoşnıñ şärä muyınınnan tiz ağıp töşä, ä qabarınqı yaqası anı şunduq üzenä señderä. » - dip yaza Amerikan qozğınnarı xaqında Tatarstan yäşläre gäzite. Şunduq, astrologlarnıñ fikere dä basılğan. Yoldızlarğa qarap, faraz qora torğan belgeçlär, suğışta amerikannarnı zur yuğaltular kötä äle, dip isäpläp çığarğan imeş.

Восточный экспресс gäzite ul yuldan barmadı. Basma Tatarstandağı törle däräcädäge citäkçelärdän «Saddam ozaq tora alır mikän?» digän soraştıru ütkärgän. Däwlät oyışmasında eşläwçe beräw: « suğış däwam itäçäk, ä BMO häm zur biznes wäkilläre mäsäläne niçek xäl itärgä, dip uylarğa tieş»,- di . Ber gäzit möxärrire : «Belmim, äytäse qıyın...», - dip cawap birä. İctimaği oyışma citäkçese isä : «Suğış ber ay çaması barır, annan betär, ä kiläçäktä xalıqara oyışmalarnıñ däräcäse artırga tieş», - dip sanıy.

Восточный экспресс atnalığı, şulay uq, Tatarstandağı zur säyäsätkä dä iğtibarlı. Gäzit, aldan wäğdä itkänçä, bu ayda iñ tä’sirle säyäsätçelär isemlegen bastıra. İñ berençe urında - Prezident Mintimer Şäymiev, annan soñ, premyer Röstäm Miñnexanov bara. Ekspertlar fikerençä, premyernıñ tä’sirlege iqtisatnı häm resursların nıq kontrol’dä totuı arqasında arta bara. Öçençe urınğa Qazan şähär başlığı Kamil İsxaqov mengän, tawış birüdä qatnaşqan belgeçlär fikerençä, şähär başlığın, ber tuqtawsız televizordan kürsätep toru da moña tä’sir itkän. Üzeneñ öçençe urınnan dürtençegä töşkän Parlament räise bu ayda külägädä buldı, dielä gäzittä. Rusiä xakimiätlärendäge soñğı üzgäreşlär säbäple, Tatarstannıñ eçke eçlär ministrı Äsxät Säfärovnıñ tä’sirlege artqan. Eşmäkär Ayrat Xäyrullinnıñ da abruy, qüäte könnän kön arta bara, ul 20nçe urınnan 16nçığa kütärelgän. Bu atna matbuğatında çığış yasap, ul kapitalınıñ $1 milliard dollarğa tiñ buluın iğlan itte, şuña kürä, ekspertlar fikerençä, anıñ isemlektäge däräcäse kiläçäkkä tağı da kütäreler.

Tatar matbuğatı isä başqa törle reytinglarğa, Tuqay bülägenä lauriatlar isemlegenä iğtibarnı yünältä. Watanım Tatarstan gäzitendä mäsälän, «Tuqay premiäsenä nämzätlär» digän säxifädä filologiä fännäre kandidatı Ravia Zaripovanıñ «Tarix suqmaqlarınnan» digän mäqäläse dönya kürde. Yazmanıñ avtorı Tuqay belägenä yazuçı Mösäğit Xäbibullin layıq dip sanıy. Şähri Qazan gäziteneñ İlhamiät quşımtasında «Qol Şärifneñ igelekle warisı» dip isemlängän yazmada Räfis Äxmät, kompozitor Şamil Şärifullinnıñ millätkä niqädär fayda kitergänen surätli. Şuşında uq, Tatarstannıñ atqazanğan fän eşleklese Änwär Xäyri Qotdus Xösnullin «Mönäcätlär häm bäyetlär» kitabı häm ğomum fänni eşçänlege öçen Tuqay bülägenä layıq, digän fiker äytä. Восточный экспресс atnalığı da Tuqay bülägen däğwälawçılardan çittä qalmasqa tırışa. Gäzitneñ «tatar ğasırı» säxifäsendä bu atnada da Ravil Buxarayevnıñ yazması urın aldı. Ul anda ütkän atnada başlağan temanı, İstanbuldağı fänni konferensiä turındağı uy-fikerläre belän tanıştırunı däwam itterä.

Şunıñ belän bergä, matbuğatta Rabit Batulla belän äñgämälär dönya kürde. Aña bu atnada 65 yäş tuldı. Mädäni comğa gäzitendä dönya kürgän äñgämä «Min berkemgä oxşarğa da, oşarğa da telämim» dip atala ide. Şuşı uq möstäqil fiker yörtüen ul Şähri Qazan gäzite xäbärçe aldında da kürsätä. Mäsälän ul, anıñ turında yazarğa kilgän keşene «fälän yäş tulğaç sine maqtıylar inde, matbuğatta ber-bersenä taç oxşağan äñgämälär basıla, äydägez minem turında tügel, ä ädiplär turında söyläşik» dip qarşılıy. Şulay itep Şähri Qazan gäzitendäge yazma «Kem ul ädip?» dip atala ide häm bügenge yazuçı, şağirlärgä bağışlanğan ide. Bu yazmada Rabit Batulla ütkän atnalarda Казанские ведомости gäzitendä basılıp kilgän «Tatarlar nigä betä?» digän mäqälälär şälkemendäge fikerlären küpmeder däräcädä qabatlıy. Mäsälän anda da, xäzerge tatar ädäbiätendä aqsaqal ädiplärneñ bulu, bulmawı mäs’äläse kütärelde. Bu çığışında da Rabit Batulla här yazuçı, här şağir ädip tügel, qädersezlämik bu atamanı, di. Ul şunda küpçelek şağirlärgä bäyä birep kitä. Räşit Äxmätcannı ul tel sänğätendäge kompozitor, dip atıy, Robert Äxmätcannı qantarlı şağir di. Anıñ fikerençä, Röstäm Minğalim – yamansu ruxlı, ä Gazinur Murat – modern şağir. Mödäris Äğläm cilegenä qädär tatar bulsa, Zälfät – bieklektän bieklekkä ireşkän şäxes, dip sanıy ikän Rabit Batulla. Menä anıñ yazmasınnan tağın ber özek. «Älitar ädäbiät, sänğät – sänğät öçen böyek şiğriät, dibez. Häm süzebezgä dälil bularaq, Pol Verlen, Stefan Mallarme, Pol Elyuar, Yäxyä Kyämal Bäyatlı, Aleksandr Blok, Marina Tsvetayeva, Anna Axmatova, Fet, Balmontlarnıñ icatın kiteräbez. Ä tatarda? Tatarda barmı şahlar ädäbiäte, aqsöyäklär şiğriäte? Tuqay, Taqtaş, Därdmänd, Rämi, Tufan, Ravil, Xaris, Äxmätcannar, Razil, Aqyeget, Zölqärnäylär, Şağircan, Söläyman, Sültilär bar, şöker.» - digän fikerdä tora Rabit Batulla. Yazmanıñ axırında ul şuşı şäxeslär turında kübräk yazarğa häm alar icatın tiränräk öyränergä ide, digän telägen äytä. Şunıñ belän bergä icat keşelärennän torğan oyışma tözergä kiräk, digän täqdimen tä qabatlıy.

Mädäni comğa gäzitendä dä milli zıyalılar turında süz bara. Bu yulı, Raşat Safinnıñ «Ğiraq, global’läşü, tatar ictimaği fikerläwe» digän yazmasında zıyalılarnıñ belemnäre, fikerläwe, analiz yasıy aluı turında süz bara. Raşat Safin fikerençä, xäzer milli säyäsätneñ strategik maqsatlarnı häm taktik burıçlarnı bilgeläwdä dä uylarıbız tarqaw. Şuña kürä ul, üz aldına, zıyalılarnıñ matbuğattağı çığışları häm tatar ictimaği oyışmalar qabul itkän dokumentlarnı ğomumiläşterü burıçın quya. Üz yazmasında ul, tatar ictimaği üzägeneñ plenumın, Ğiraqqa qarşı suğışnı, Yaqın Könçığıştağı, Afğanstandağı wazğiätne telgä ala, AQŞnıñ Rusiä belän mönäsäbätlärenä tuqtala. Global’läşü, Tatarstan qanunnarın Rusiänekenä turı kitetü, vertikal tözü, «rossiyännar» milläten tözügä kitäräçäk, dip äytä avtor. Axırda ul şundıy näticä yasıy.

« Dimäk, insaniätneñ berläşüen tatar ictimaği fikerläwenä tiskäre bäyäläw nigezle bulıp çığa tügelme? Yuq, bu zur säyäsi xata bulır ide. Global’läşügä qaraş neytral bulırğa tieş. Här yamanlıqta- yaxşılıq här yaxşılıqta – naçarlıq bar. Tuğan wazğiättän fayda tabu yäki zıyan kürü millätneñ üzennän tora. ... Xäzerge şartlarda bezdän, yaponnar, qıtaylar, yahudilär misalında, üz mädäniätebezne, traditsiälärne saqlağan xäldä, berläşüneñ imperiäne qaqşatuçı, cämğiät üseşenä yaña impul’s birüçe yaqların osta qullanu belü sorala.» - dip yaza Raşat Safin Mädäni Comğa atnalığında.

Bu atnada, şulay uq, Qazan utları jurnalınıñ mart sanı da dönya kürde. Jurnal «Tışta yaz» isemle şiğer belän açılıp kitä. Annan soñ Marat Ämirxannıñ «Toyaq eze» isemle romanı belän dä tanışıp bula. Şunnan soñ Ravil Fäyzullinıñ yaña şiğerläre, yäş avtor Nurziläneñ xikiyäläre urın alğan. «Dönya ädäbiäte cäwhärläre» säxifäsendä Saimä İbrahimova tärcemäsendä Ağata Kristinıñ «Ğäyepläwçe şahit» isemle xikäyäse basılğan. Jurnalnıñ «Äxmät Fäyzigä 100 yıl» dip isemlängän öleşendä bu şağirneñ törle yıllardağı şiğerläre belän tanışırğa mömkin. Şunısı ähämiätle, bu säxifädä yazmalar latin xärefläre belän birelgän. Mäsälän anıñ «Ğabdulla Tuqayğa» digän dürtyullığı

töbendäge süzlärdän ğibärät. Belmim, qaysı tawlar kükrägennän Häykäleñneñ taşı, timere, - Tik sin üzeñ xalıq yörägeñnän, Xalıq mäxäbbäte – sineñ isemeñ. Xalıq ğömere – sineñ ğömereñ. Bu şiğer 1958 yılda yazılğan bulğan. Şunıñ östäwenä ul äle «Tuqay» romanın yazğan keşe dä. Şuşı böyek şağir obrazın millät tormışı belän tığız bäyläp, olı tarixi waqiğalar fonında taswirlağan bu romanı öçen Äxmät Fäyzi näq 1958 yılda Tatarstannıñ G.Tuqay isemendäge däwlät premiäse belän büläklängän, dip äytelä Qazan utları jurnalında.

Bikä Timerova, Qazan.
XS
SM
MD
LG