XXI ğasırnıñ xärbi texnologiäse ğäcäyep däräcägä citte. Dönyanıñ iñ qüätle armiäse bügen monı Ğiraqta kürsätä. Elektronika belän şıplap tulğan oçqıçlar, iärçennär yärdämendä idarä itelgän raketalar, elektron cihazlarnı eştän çığaruçı elektromagnit bombalar... Alay da, belgeçlär äytüençä, suğış näticäsen axır çiktä bareber cir öste köçläre xäl itäçäk. Bu elek tä şulay bulğan, xäzer dä. Quşma Ştatlarnıñ Bagdadqa taba baruçı 3nçe cir öste diviziäsenä berketelgän jurnalistlar arasında bezneñ xäbärçebez Ron Synovtz ta bar. Baqsañ, cir öste xärbiläre bulsalar da, alar da şaqtıy qatlawlı cihazlar qullana ikän. Misal öçen, diviziä başında, başqalarğa yul açıp baruçı küzläw törkemeneñ aldağı wazğiätne tikşerä torğan maxsus cihazı bar. İnfraqızıl nurlar yärdämendä eşlägän bu cihaz belän fälän çaqırım yıraqtağı obyektlarnı kürerä mömkin. Xärbilär äytüenä qarağanda, tön bulsınmı, qom buranımı, bu cihaz yärdämendä ike çaqırım yıraqlıqta torğan keşeneñ küz açıp yomğanın kürep bula. Ronnıñ şul xärbilär arasında buluın faydalanıp, min sezne şuşı äkämät cihazlar belän tanıştırırğa buldım, xörmätle tıñlawçılar.
Long Range Scout Surveillance System, qısqaça äytsäñ LRAS-3 dip atalğan yaña qorılma amerikan xärbilärenä Ğiraq suğışı aldınnan ğına birelgän. Küzläw törkeme başlığı kapitan Scott Brannon süzlärençä, iskese belän çağıştırğanda, anıñ ike östenlege bar: sürätneñ çistalığı häm yıraqlıq: elekkese 3 kilometr yıraqlıqqa kürgän bulsa, yañası - 24 kilometr:
Audio (Scott Brannon)
Bu cihaznı tanılğan Raytheon şirkäte citeşterä. Tıştan qarağanda ul ber ğadi tartma şikelle, xärbi maşinanıñ tübäsenä quyıla. Keşelärdän häm maşinalardan taralğan cılılıqnı eşkärtep, anı digital sürätkä äyländerä, şunnan soñ maxsus ekranğa çığara. Cihaznı qullanuçı belgeç Matthew Thompson, anıñ niçek eşlägänen añlata:
Audio (Matthew Thompson)
«Başta min ekranda ğömüm küreneşne, tirä yaqta ni barın tikşeräm. Berär närsä tabılsa, anı yaqınayta başlıym. Misal öçen xäzer bez boralaq kürübez. Bu Blackhawkqa oşağan. (click) xäzer anı eläkteräbez. (click) äye, 4400 metr yıraqlıqta, Blackhawk.
Matthew süzlärençä, ayaz küktä, ul boralaqnıñ süräten yaqınaytıp, xättä anıñ sırıtna yazılğan “US Army” digän süzlärne uqıy ala.
Üz ğäskäreñne doşmannan ayıru öçen, Amerikan xärbiläreneñ kiemnärenä, chiazlarına infraqızıl nurlar cibärä torğan maxsus tamğalar berketelä. Şul tamğası bulmağan obyekt tabılsa, Matthew anıñ koordinatların komandirına tapşıra. Obyekt yıraqta bulsa, anıñ koordinatları elektron xat belän başqa törkemnärgä cibärelä. Yänäşädä berär amerikan tankı bulsa, küzläwçelär ratsia aşa ut açırğa färman birä:
Audio (tawışlar)
Küzläw törkeme Humvee digän xärbi maşinada xäräkät itä. Maşina zamaça elektronika, komputer belän cihazlanğan. Komputernıñ xäterendä Ğiraqnıñ iärçennän töşerelgän elektron xaritası bar. Suğış qırınnan kilgän bar mäglümät komputerğa kertelä. Näticädä komputer ekranında suğış qırınıñ planı barlıqqa kilä: koalitsiä köçläre häm ğiraq xärbiläre torğan urınnar, ütep bula torğan yullar, küperlär. Äyterseñ, mawıqtırğıç komputer uyını. Läkin komputer uyınında ütereş-atışlar yasalma bulsa, monda - çınbarlıq. Här xata yuğaltuğa kiterä ala, häm kiterä dä, Ğiraqta xällär monı kürsätte inde. Texnologiä nindi genä kamil bulmasın, texnika da, keşelär dä yalğışa. Tögäl ata torğan “aqıllı” raketalar tınıç xalıq yäşägän urınnarğa kilep töşä. Ber gönaxsız keşelär ülä…
Äytkändäy, ber raketanıñ bäyäse yözlägän meñ dollar. Abrams tankları, Apache boralaqları, B-52 oçqıçları, köymälär turında äytep tä tormıym, aları küpkä qimmäträk. Suğış digän närsä bügenge köndä qotıçqıç zur çığımnar sorıy. Şuşı texnologiä häm aqçanı aqıllıraq itep sarıf itäse, şul uq aç-yalanğaç Ğiraq xalqına totası ide dä bit... Ni ayanıç, XXI ğasırda da keşeçelek, näq borıñğı zamannarda şikelle, haman da yodrıqqa möräcägät itergä mäcbür, suğış digän cähännämnän äle dä qotıla almıy…
Ali Gilmi
Long Range Scout Surveillance System, qısqaça äytsäñ LRAS-3 dip atalğan yaña qorılma amerikan xärbilärenä Ğiraq suğışı aldınnan ğına birelgän. Küzläw törkeme başlığı kapitan Scott Brannon süzlärençä, iskese belän çağıştırğanda, anıñ ike östenlege bar: sürätneñ çistalığı häm yıraqlıq: elekkese 3 kilometr yıraqlıqqa kürgän bulsa, yañası - 24 kilometr:
Audio (Scott Brannon)
Bu cihaznı tanılğan Raytheon şirkäte citeşterä. Tıştan qarağanda ul ber ğadi tartma şikelle, xärbi maşinanıñ tübäsenä quyıla. Keşelärdän häm maşinalardan taralğan cılılıqnı eşkärtep, anı digital sürätkä äyländerä, şunnan soñ maxsus ekranğa çığara. Cihaznı qullanuçı belgeç Matthew Thompson, anıñ niçek eşlägänen añlata:
Audio (Matthew Thompson)
«Başta min ekranda ğömüm küreneşne, tirä yaqta ni barın tikşeräm. Berär närsä tabılsa, anı yaqınayta başlıym. Misal öçen xäzer bez boralaq kürübez. Bu Blackhawkqa oşağan. (click) xäzer anı eläkteräbez. (click) äye, 4400 metr yıraqlıqta, Blackhawk.
Matthew süzlärençä, ayaz küktä, ul boralaqnıñ süräten yaqınaytıp, xättä anıñ sırıtna yazılğan “US Army” digän süzlärne uqıy ala.
Üz ğäskäreñne doşmannan ayıru öçen, Amerikan xärbiläreneñ kiemnärenä, chiazlarına infraqızıl nurlar cibärä torğan maxsus tamğalar berketelä. Şul tamğası bulmağan obyekt tabılsa, Matthew anıñ koordinatların komandirına tapşıra. Obyekt yıraqta bulsa, anıñ koordinatları elektron xat belän başqa törkemnärgä cibärelä. Yänäşädä berär amerikan tankı bulsa, küzläwçelär ratsia aşa ut açırğa färman birä:
Audio (tawışlar)
Küzläw törkeme Humvee digän xärbi maşinada xäräkät itä. Maşina zamaça elektronika, komputer belän cihazlanğan. Komputernıñ xäterendä Ğiraqnıñ iärçennän töşerelgän elektron xaritası bar. Suğış qırınnan kilgän bar mäglümät komputerğa kertelä. Näticädä komputer ekranında suğış qırınıñ planı barlıqqa kilä: koalitsiä köçläre häm ğiraq xärbiläre torğan urınnar, ütep bula torğan yullar, küperlär. Äyterseñ, mawıqtırğıç komputer uyını. Läkin komputer uyınında ütereş-atışlar yasalma bulsa, monda - çınbarlıq. Här xata yuğaltuğa kiterä ala, häm kiterä dä, Ğiraqta xällär monı kürsätte inde. Texnologiä nindi genä kamil bulmasın, texnika da, keşelär dä yalğışa. Tögäl ata torğan “aqıllı” raketalar tınıç xalıq yäşägän urınnarğa kilep töşä. Ber gönaxsız keşelär ülä…
Äytkändäy, ber raketanıñ bäyäse yözlägän meñ dollar. Abrams tankları, Apache boralaqları, B-52 oçqıçları, köymälär turında äytep tä tormıym, aları küpkä qimmäträk. Suğış digän närsä bügenge köndä qotıçqıç zur çığımnar sorıy. Şuşı texnologiä häm aqçanı aqıllıraq itep sarıf itäse, şul uq aç-yalanğaç Ğiraq xalqına totası ide dä bit... Ni ayanıç, XXI ğasırda da keşeçelek, näq borıñğı zamannarda şikelle, haman da yodrıqqa möräcägät itergä mäcbür, suğış digän cähännämnän äle dä qotıla almıy…
Ali Gilmi
