Accessibility links

AQŞ Dәvlәt Departamentınıŋ dөnyada demokratiә hәm keşe xoquqlarınıŋ torışı turındağı yıllıq raportı.


AQŞ Dәvlәt Departamentı cirle vaqıt belәn 31-nçe Martta keşe xoquqları turndağı yıllıq raportın iğlan itte. Uzğan yılda dөnyada keşe xoquqları iŋ nıq bozılğan il Afganistan bulsa , bu yıldağı raportta ul- Ğıraq. Raportnıŋ Russiәgә qarağan өleşe 64 bittәn tora

AQŞ Dәvlәt Departamentı şuşı raportında qayber berektәşlәrendә dә keşe xoquqlarınıŋ torışın tәnqit itsә dә, anda tөp urınnı Ğıraq bili. Raportta şulay uq Balqanda hәm Yevroaziәdә bu өlkәdә qayber yaxşıru sizelә dip әytelsә dә, keşe xoquqları hәm demokratiә өlkәsendә elekke Sovetlar Berlegendә , Iran, Tөnyaq Korea hәm Qıtayda vazğiәt әle dә yaxşıdan tügel dielgәn. Kongress qararına esasәn hәr yıl әzerlәnә torğan xisapta, terrorğa qarşı kөrәştә AQŞ berektәşe bulğan Üzәk Aziә illәrendә dә xakimiәtlәr üz vatandaşlarınıŋ xoquqların çiklәvdә ğәyeplәnә. AQŞ Dvlәt Sekretarı Colin Powell raportnı tәqdim itkәndә 2001-nçe yılnıŋ sintәberendә AQŞqa bulğan hәcümnәn soŋ , amerikanıŋ milli imenlege belәn keşe xoquqları hәm demokratiә arasında bәynәneşneŋ buluı açığıraq küzgә çağıldı dip belderde. Powell xәzer suğış barğan Ğıraqqa tөbәp bolay dide.

Audio

"Xalıqara tınıçlıqqa hәm stabillekkә iŋ zur qurqınıç üz vatandaşlarınıŋ xoquqların tupas rәveştә bozğan Saddam Xөsәin rejimı kebek rejimnardan kilә. Ә ind ekeşe xoquqların xөrmәt itkәn illәr xalıqara iminlekkә hәm igelekkә өleş kertәlәr."

Uzğan yılda keşe xoquqları iŋ nıq qısılğan illәr isemlegeneŋ başında torğan Afğanistanğa kilgәndә, bu yılğı raportta prezident Karzay citәklәgәn vaqıtlı xөkümәt demokratiә urnaştıru өlkәsendә zur alğa kiteşkә ireşte dielgәn. Lәkin, Kabuldan başqa urınnarda xatın-qızlarnı deskriminatsiәlәv әle dә bik kөçle. Şulay uq iminlek kөçlәre qanunsız rәveştә keşelәrne qulğa alalar, alarnı cәberlilәr hәm xәtta üterәlәr, ә inde qayber komandirlar bilgele әtnik tөrkem vәkillәren talıylar , üterәlәr, kөçlilәr hәm mal-mөlkәten cimerәlәr. Dәvlәt departamentınıŋ fikereçә, Amerikanıŋ Üzәk Aziәdәge berektәşlәrendә dә keşe xoquqlarınıŋ torışı yaxşıdan tügel. Dәvlәt sekretarınıŋ demokratiә hm keşe xoquqları buyınça yardәmçese Lorne Craner bu xaqta bolay dide

Audio

"Distәlәgәn yıl larğa suzılğan sovet ısulı politik kultura ber tün eçendә üzgәrә almıy. Buyılğı keşe xoquqları raportı biş ildә dә keşe xoquqlarınıŋ bozıluın kürsәtә."

AQŞ Dәvlәt Departamentı raportınıŋ Russiәgә qarağan өleşe 46 bittәn tora. Anda xөkümәt qayber өlkәlәrdө vatandaşlarınıŋ keşe xoquqların küzәtsә dә, başqa өlkәlәrdә monı eşlәmi dielgәn. Bigerәk tә Çeçenәdә keşe xoquqlarınıŋ nıq bozıluı, keşelәrneŋ cәberlәnüe, üterelüe telgә alınğan. Russiә xөkümәte hәm iminlek kөçlәre genә tügel, ә Çeçen kөrәşçelәre dә keşe xoquqların sanğa suqmıylar. Raportnıŋ dini ireklek digәn өleşendә Xristiannarnıŋ Mormon mәzhәbe oyışmasın terkәmәgәn şәhәrlәr arasında Rәzәn, Qazan, Şaxtı hәm Çelәbe telgә alınğan. Ә inde raportnıŋ rassa, cenes, ğariplek, tel hm sotsial status өlkәsendәge deskriminatsiәgә qarağan bişençe bülegeneŋ milli-rassa-etnik azçılıqlar digәn өleşendә bolay dielgәn. Başqortostan respublikasında Baqort hәm rus tellәre rәsmi tellәr dip iğlan itelgәn. Xalıqnıŋ 30 protsentın tәşkil itkәn hәm san yağınnan başqortlarğa qarağanda küberәk bulğan tatarlarnıŋ tele monnan mәxsum itelgәn. Kürşedәge Tatarstan respublikası parlamentınıŋ tatarçanı rәsmi tel itep iğlan itü mөrәcәğәte kire qağıldı. Raporttan sitat tәmam. Әlbәttә, 46 bitlek raport turındağı mәğlümәtlәrne berniçә minut eçendә sөylәp birep bulmıy. Dәvlәt Departamentınıŋ dәnyada keşe xoquqları hәm demokratiәneŋ torışı turındağı yıllıq xisabında 196 ildәge vazğiәt tikşerelgәn. Bu raport qayber xөkümәtlәrneŋ açuın qabarta hәm alar anı üzlәreneŋ eçke eşlәrenә tıqşınu dip bәyәlilәr. Anda әlbәttә, AQŞta demokratiә hәm keşe xoquqlarınıŋ torışı tikşerelmәgәn. Әmnisti International Oyışması Washingtonnıŋ tөp keşe xoquqların yaqlauın xuplıy, lәkin, ikençe yaqtan, üzeneŋ terrorğa qarşı kөrәştәge aktivlığınıŋ tәsirlәrenә suqırlarça mөnәsәbәt kürsәtüen tәnqitli.

Fәrit Idelle, Praga.
XS
SM
MD
LG