Ğiraqtağı suğışnıñ äle axırı kürenmäsä dä, anda tözekländerü plannarı inde äzerlänep kilä. Dönyanıñ törle şirkätläre Ğiraqnı tözekländerüdä qatnaşıp milliardlarça dollar aqçadan öleş alu öçen çiratqa basa. Bu şirkätlärneñ kübese Könçığış Yewropa häm elekke Sovetlar berlege illärennän. Çönki bu illär elek-elektän Ğiraq belän tığız elemtädä bulıp kilgän, häm Ğiraqtağı infrastrukturanıñ zur öleşe näq menä şul illär qatnaşlığı belän tözelgän.
Ämma xäzer alarğa tözekländerü eşlärendä ällä ni zur öleş çıqmas kebek. AQŞ xökümäteneñ bar dönyada iqtisadıy häm humanitar yardäm eşläre belän şöğellänüçe agentlığı bulğan AQŞ Xalıqara Tärräqiät Agentlığı xezmätkäre Ellen Yount Amerikanıqı bulmağan şirkätlär Ğiraqnı tözekländerüdä qatnaştırılaçaq, ämma alarğa töp kileşülär birelmäyäçäk, barı tik ikençel kileşülär genä bireläçäk di. İkençel kileşülärneñ kemnär belän tözeläçägen isä töp kileşülärne imzalağan şirkätlär, yäğni amerikan şirkätläre saylıyaçaq. Anıñ äytüençä AQŞ qanunnarı Xalıqara Tärräqiät Agentlıqlığına çit il şirkätläre belän töp kileşülär imzalawnı röxsät itmi.
Yount Ğiraq suğışın yaqlawçı 40-tan artıq ilne üz eçenä alğan koalitsiädägelär tözekländerü eşlärendä turıdan turı qatnaşırğa teläk berlderdelär, alar da bu eşlärgä çaqırılaçaq di:
AUDİO: Hiçşiksez, anda koalitsiä äğzaları da bulaçaq. Koalitsiädäge küp kenä illär tözekländerü eşlärendä aktiv qatnaşaçaqların inde belderde. Tözekländerüdä qatnaşaçaq illärne töşerep qaldırmas öçen min alarnı isemnäre belän ayırım atap äytmim.
Mäs’älän, koalitsiägä kerüçe Slovakiä kiçä Quşma Ştatlarğa Ğiraqtağı tözekländerü eşlärendä qatnaşırğa mömkin şirkätlär isemlegen tapşırğan.
AQŞ Xalıqara Tärräqiät Agentlığı Ğiraqtağı tözekländerü eşläreneñ ber öleşen genä qarıyaçaq. Amerika suğıştan soñğı Ğiraq xakimiäten küzätep baraçaq yaña Tözekländerü häm Humanitar Yardäm İdaräse buldırdı. Bu idarä baştağı çorda tözekländerü eşlärendä töp yünäleş birüçe bulır kebek. Saqlanu Ministrlığına qarawçı bu idaräne elekke AQŞ General-Leytetnantı Jay Garner citäkçli.
Ğiraqnı tözekländerüdä töp mäs’älä, ilneñ tabışlı neft’ sänäğäten kemgä tapşıru mäs’äläse bulaçaq. Suğışqa qädär könenä 2 yarım million barrel'' neft’ şığarğan Ğiraq üzeneñ neft’ yatmaları belän Söğüd Ğärabstanınnan qala dönyada ikençe urında tora.
Elek-elektän Ğiraqnıñ neft’ sänäğätendä qatnaşıp kilgän Russiä belän Fransiä möhim tözekländerü qararları BMOda xalıqara cämäğätçelek qatnaşı belän qabul itelergä tieş dip belderde. Ğiraq suğışına qarşı çıqqan bu ike il xäzer AQŞ Ğiraqtağı eşlärdän qurqa. Russiä, Ğiraq suğışı niçek kenä tämamlanmasın, suğışqa dädär imzalanğan kileşülär ğämäldä qalırğa tieş dip isäpli. Suğış säbäple üzeneñ Leyboristlar partiäsendä qarşılıq arta barğanda Britan premyer-ministrı Tony Blair da kiçä parlamentnıñ tübän palatasında çığış yasap Ğiraq turındağı härber qarar BMO tarafınnan xuplanğan bulırğa tieş dide.
Küzätüçelär fikerençä, Ğiraqnı tözekländerüdä başqa illärne dä qatnaştıru taläbe belän Quşma Ştatlarğa basım kiläçäktä hiçşiksez artaçaq.
Ni genä bulmasın, Ğiraqta tözekländerü çığımnarınıñ zur öleşen AQŞ tülär dip kötelä. Bu atnada kongress Ğiraqnı tözekländerügä maxsus 2 yarım milliard dollar bülü turında berençel qarar qabul itte. AQŞ inde ğömümi qimmäte 1 milliard 700 million dollarlıq kileşülärne büleşü öçen bäyge dä başlap cibärde. Ämma bu bäygegä çit il şirkätläre qatnaştırılmıy, barı tik amerikan şirkätläre genä çaqırıldı.
Ä Ğiraqta isä başqarası eşlär citärlek. Neft’ tarmağınnan qala, su häm çistartu qorılmaları, elektr häm telefon çeltärläre, hawa alannarı, mäktäplär, xastaxanälär, häm maşina yulları. Bu suğış cimerekleklärennän tış, 1991-nçe yılğı berençe Farsı qultığı Suğışı mirası, 80-nçe yıllardağı İran-Ğiraq suğışı mirası… Citmäsä soñğı 12 yılda Ğiraq BMO quyğan qatı iqtisadıy çikläwlär astında yäşäde.
Naif Aqmal, Praga.
Ämma xäzer alarğa tözekländerü eşlärendä ällä ni zur öleş çıqmas kebek. AQŞ xökümäteneñ bar dönyada iqtisadıy häm humanitar yardäm eşläre belän şöğellänüçe agentlığı bulğan AQŞ Xalıqara Tärräqiät Agentlığı xezmätkäre Ellen Yount Amerikanıqı bulmağan şirkätlär Ğiraqnı tözekländerüdä qatnaştırılaçaq, ämma alarğa töp kileşülär birelmäyäçäk, barı tik ikençel kileşülär genä bireläçäk di. İkençel kileşülärneñ kemnär belän tözeläçägen isä töp kileşülärne imzalağan şirkätlär, yäğni amerikan şirkätläre saylıyaçaq. Anıñ äytüençä AQŞ qanunnarı Xalıqara Tärräqiät Agentlıqlığına çit il şirkätläre belän töp kileşülär imzalawnı röxsät itmi.
Yount Ğiraq suğışın yaqlawçı 40-tan artıq ilne üz eçenä alğan koalitsiädägelär tözekländerü eşlärendä turıdan turı qatnaşırğa teläk berlderdelär, alar da bu eşlärgä çaqırılaçaq di:
AUDİO: Hiçşiksez, anda koalitsiä äğzaları da bulaçaq. Koalitsiädäge küp kenä illär tözekländerü eşlärendä aktiv qatnaşaçaqların inde belderde. Tözekländerüdä qatnaşaçaq illärne töşerep qaldırmas öçen min alarnı isemnäre belän ayırım atap äytmim.
Mäs’älän, koalitsiägä kerüçe Slovakiä kiçä Quşma Ştatlarğa Ğiraqtağı tözekländerü eşlärendä qatnaşırğa mömkin şirkätlär isemlegen tapşırğan.
AQŞ Xalıqara Tärräqiät Agentlığı Ğiraqtağı tözekländerü eşläreneñ ber öleşen genä qarıyaçaq. Amerika suğıştan soñğı Ğiraq xakimiäten küzätep baraçaq yaña Tözekländerü häm Humanitar Yardäm İdaräse buldırdı. Bu idarä baştağı çorda tözekländerü eşlärendä töp yünäleş birüçe bulır kebek. Saqlanu Ministrlığına qarawçı bu idaräne elekke AQŞ General-Leytetnantı Jay Garner citäkçli.
Ğiraqnı tözekländerüdä töp mäs’älä, ilneñ tabışlı neft’ sänäğäten kemgä tapşıru mäs’äläse bulaçaq. Suğışqa qädär könenä 2 yarım million barrel'' neft’ şığarğan Ğiraq üzeneñ neft’ yatmaları belän Söğüd Ğärabstanınnan qala dönyada ikençe urında tora.
Elek-elektän Ğiraqnıñ neft’ sänäğätendä qatnaşıp kilgän Russiä belän Fransiä möhim tözekländerü qararları BMOda xalıqara cämäğätçelek qatnaşı belän qabul itelergä tieş dip belderde. Ğiraq suğışına qarşı çıqqan bu ike il xäzer AQŞ Ğiraqtağı eşlärdän qurqa. Russiä, Ğiraq suğışı niçek kenä tämamlanmasın, suğışqa dädär imzalanğan kileşülär ğämäldä qalırğa tieş dip isäpli. Suğış säbäple üzeneñ Leyboristlar partiäsendä qarşılıq arta barğanda Britan premyer-ministrı Tony Blair da kiçä parlamentnıñ tübän palatasında çığış yasap Ğiraq turındağı härber qarar BMO tarafınnan xuplanğan bulırğa tieş dide.
Küzätüçelär fikerençä, Ğiraqnı tözekländerüdä başqa illärne dä qatnaştıru taläbe belän Quşma Ştatlarğa basım kiläçäktä hiçşiksez artaçaq.
Ni genä bulmasın, Ğiraqta tözekländerü çığımnarınıñ zur öleşen AQŞ tülär dip kötelä. Bu atnada kongress Ğiraqnı tözekländerügä maxsus 2 yarım milliard dollar bülü turında berençel qarar qabul itte. AQŞ inde ğömümi qimmäte 1 milliard 700 million dollarlıq kileşülärne büleşü öçen bäyge dä başlap cibärde. Ämma bu bäygegä çit il şirkätläre qatnaştırılmıy, barı tik amerikan şirkätläre genä çaqırıldı.
Ä Ğiraqta isä başqarası eşlär citärlek. Neft’ tarmağınnan qala, su häm çistartu qorılmaları, elektr häm telefon çeltärläre, hawa alannarı, mäktäplär, xastaxanälär, häm maşina yulları. Bu suğış cimerekleklärennän tış, 1991-nçe yılğı berençe Farsı qultığı Suğışı mirası, 80-nçe yıllardağı İran-Ğiraq suğışı mirası… Citmäsä soñğı 12 yılda Ğiraq BMO quyğan qatı iqtisadıy çikläwlär astında yäşäde.
Naif Aqmal, Praga.