Accessibility links

Кайнар хәбәр

Ğiraq arxivları nindi serlär saqlıy?


Saddam rejimı yığılğannan soñ koalitsiä köçläre Ğiraq arxivlarında nindi yäşeren dokumentlar tabır digän soraw bügen küplärne borçıy, şul isäptän Rusiäne. Räsmi Mäskäw Saddam belän tığız elemtädä torğanın berqayçan da yäşermäde. Berük waqıtta Ğiraqqa kertelgän sanksiälärne bozmawın täqrarladı. Qayberäwlär moña şik belderä ide. Ğiraq arxivlarında saqlanğan dokumentlar şuşı mäsälägä açıqlıq kertergä mömkin.

Küzätüçelär fikerençä, Ğiraq arxivlarında saqlanğan yäşeren dokumentlar Saddam rejimı belän elemtädä torğan qayber illärneñ, şul isäptän Rusiäneñ şikle eşlären açıp salırğa mömkin. Rusiä ilçeseneñ Bagdadtan kitkändä ut astına elägüwe, häm şunıñ belän bäyle säyer waqiğalar bu şiklärne tağı da köçäytep cibärde. Rusiäneñ qayber gäzitläre suğış başlanğaç Ğiraq arxivları Rusiäneñ Bagdadtağı ilçelegendä küçerelgän, ä bälki inde Mäskäwgä kiterelgän digän farazlar bäyän itte.

Ser tügel, Yaqın könçığışta üz säyäsäten alıp barğan räsmi Mäskäw Sovet çorında da, soñraq ta andağı illär, şul isäptän Ğiraq belän, anıñ maxsus xezmätläre belän tığız elemtädä tordı. Ozaq yıllar bu yünäleşne zamanında tışqı küzläw xezmäten citäklägän Yevgeni Primakov alıp bardı. Fivral axırında ul Bagdadta bulıp Saddam Xösäin belän oçraşıp kitte.

Mäskäwneñ Säyäsi texnologiälär üzäge citäkçese Dmitri Orlov süzlärençä, Ğiraqnıñ yäşeren dokumentları Rusiäne genä tügel, başqa illärne dä, şul isäptän Quşma Ştatlarnı da qızıqsındıra. Ğiraq häm xakimiättäge Baath partiäse küp illär belän elemtädä torğan. Bu illärneñ maxsus xezmätläre arasında xäzer bu mäglümät öçen qızu köräş bara:

Audio (Dmitri Orlov)

Alay da Rusiäneñ tanılğan xärbi belgeçe Pavel Felgenhauer süzlärençä, bu mäglümätlär bigräk tä Rusiäne qızıqsındıra. Anıñ fikerençä, Mäskäwneñ Ğiraq suğışına qarşı çığuwı artında säyäsät kenä tügel, ä Saddam rejimı belän xezmättäşlek itü turındağı dokumentlarnıñ açılu qurqınıçı da yata. Pavel süzlärençä, tışqı eşlär ministrlığındağı ber çığanaq aña Rusiä xärbiläreneñ Saddam rejimı belän qanunsız xezmättäşlek itüwe turında söylägän. Häm dä Ğiraq kebek bürokratik ildä, här dokument berniçä bu arxivta terkälgändä, bu dälillärne yäşerep beterü mömkin tügel, di ul:

Audio (Pavel Felgenhauer)

Äytkändäy, andıy dälillär inde kilä dä başladı. Şuşı atnada bezneñ xäbärçebez amerikan xärbiläreneñ Bagdadta ber xat tabuların xäbär itte. Mäskäwdäge FTW Systems isemle şirkät wäkile general Vladislav Açalov imzalağan bu xatta Ğiraqqa fälän million dollar külämendä qoral satu turında äytelä. 2001neñ jülendä imzalanğan xat ingliz telendä yazılğan. Xatnıñ çınlığı başqa çığanaqlardan raslanmağan. Londonda urnaşqan Xalıqara bäyläneşlär institutı belgeçe Bobo Lo monıñ işe ğäyepläwlärgä ışanmıy:

Audio (Bobo Lo) “Quşma Ştatlardan ayırmalı bularaq Rusiä BMO sanksiälären bozmawına härwaqıt basım yasap kilde. Häm min moña ışanam. Nindider şikle äyberlär tabılırğa mömkin, läkin moña Rusiä xökümäteneñ qatışı açıqlansa, min moña bik nıq ğäcäpläner idem.”

Lo süzlärençä, Rusiäneñ xärbi texnologiäse Ğiraqqa uraw yullar belän kilgän bulırğa mömkin, äytik, Ukraina yä Belarus aşa. Läkin anıñ işe alış-bireşlär ğädättä teldän başqarıla, qäğäzdä ezlär qalmıy. Ägär inde andıy dokumentlar bulıp, çınlap ta Mäskäwgä kilep ireşkän bulsa, Rusiä qanunnarı nigezendä alar barı tik ille yıldan soñ ğına açılaçaq.

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG