Başta qısqaça çirneñ tarixı turında. Berençe oçraq 26 fivraldä Hanoida terkälä. Qıtayda bulıp qaytqan 48 yäşlek amerikan eşmäkäre Johnny Chen Hanoi xastäxanäsenä kiterelä. Bötendönya Sälämätlek Saqlaw oyışmasınıñ Bangkok bülekçäsennän maxsus çaqırtılğan italian tabibı Carlo Urbani Chenda moñarçı kürelmägän awıru buluın açıqlıy häm aña “köçle-citdi sılış sindromı” digän isem birä. İnglizçä berençe xäreflär belän äytkändä SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome) Chen berazdan wafat bula. Yaña awıruğa isem birgän doktor Urbani çirne üze dä eläkterä häm şulay uq wafat bula. Menä şunnan soñ belgeçlär Qıtaynıñ könyağında, Guangdong töbägendä taralğan säyer pnevmoniägä iğtibar itä. Çağıştırıp qarağannan soñ, ul näq şul SARS bulıp çığa. Qıtay räsmiläre uzğan yılnıñ noäberendä başlanğan bu çir turında mäglümätne qısıp yatqan bulğan. Bötendönya Sälämätlek Saqlaw oyışması basım yasağannan soñ Qıtay meñlägän keşeneñ bu virus belän zararlanğan buluın tanıy. Läkin awıru inde bar dönyağa tarala başlıy. Guangdong töbägendä eşlägän ber tabip anı Hong Kong’qa alıp kilä häm üze yäşägän qunaqxanädä berniçä keşegä yoqtıra, şul isäptän amerikan eşquarı Johnny Chenğa, Singapur, Kanada keşelärenä. Bu keşelär virusnı üz illärenä alıp qaytıp kitä. Äytkänemçä, bügenge köndä SARS 30-lap ildä terkälde, şul isäptän ber oçraq Rusiädä. Äytkändäy, Rusiädä aña “atipiçnaya pnevmoniä”, yağni gädäti bulmağan üpkä yalqınsınuwı digän isem birelde.
Fän häm texnologiä tapşıruwı bulğaç, bu wazğiätkä fänniräk küzlektän qararğa isäp ide. Döresen äytim, älegä andıy mäglümät bik yuq, ğalimnär öçen bu virus kötelmägän bulıp çıqtı. Xäzer alar ciñ sızğanıp vaksina ezläwgä kereşte. Alay da internetta küpmeder mäglümät bar. Bez anı sezgä sorawlarğa cawap räweşendä täqdim itergä buldıq:
YBS (Yış Birelgän Sorawlar):
SARS virusınıñ tabiğäte nidän ğibärät?
Törle illärdäge laboratoriälärneñ moñarçı kürelmägän xezmättäşlege näticäsendä SARS virusınıñ Corona törkemenä kergän älegäçä bilgesez bulğan virus ikäne açıqlandı. Keşelärdä salqın tiyü, xaywannarda eç kitügä kitergän viruslar da näq şul törkemnän. Könyaq Qıtayda virusnıñ xaywannardan keşelärgä küçüwe daimi küreneş. SARS virusı - qoş bronxitı häm tıçqan hepatitınıñ yaña kombinatsiäse dip sanala. Moñarçı anıñ keşegä yoqqanı yuq ide.
Awırunıñ simptomnarı nindi?
Berençe simptomnar salqın tigändä şikelle: temperatura 38dän yuğarı, muskullar sızlaw, öşü, baş awırtu, tamaq şeşü. Qorı yütäl, sulış qısılu bulırğa mömkin. Soñraq bu üpkä yalqınsınuwına kiterä, sulış awıraya, 10-20 protsent oçraqta yasalma sulaw sisteması kiräk. Soñğı waqıtta simptomnar arasında eç kitü dä küzätelä. Ülem oçraqları 15-20 protsent çaması, olı yäştäge keşelärdä tağı da yuğarıraq.
Virusnıñ inkubatsiä çorı küpme?
2 könnän alıp 10 köngä qädär, läkin Qıtayda bulğan xällärgä qarağanda 16 köngä citä ala.
Awıru niçek tarala, aña niçek qarşı torıp bula?
SARS hawa aşa grip şikelle ciñel taralmıy sıman, anı eläkterü öçen zararlanğan keşe belän şaqtıy yaqın bulu kiräk. Ä menä awıru keşedän töşep qalğan tamçılarda virus berniçä sägät saqlana. Yağni, çirne awıru keşe totqan äyberlärne, äytik işek totqasın totıp yoqtırırğa da bula. Könçığış illärdä xäzer küplär SARStan saqlanu öçen bitlek kiep yöri başladı, gärçä qullarnı yışraq yuu, bälki, möximräkter dä.
SARS belän awırğan keşeneñ virusnı başqalarğa yoqtıru säläte ozaq saqlanamı?
Bu älegä bilgesez. Bulğan mäglümätkä qarağanda, çir, nigezdä, yütäl häm temperaturası bulğan patsientlardan yoğa. Läkin corona viruslarına şul xas, alar sipmtomnar kürengänçe ük yoğarğa mömkin, SARS ta şundıy bulırğa oşağan.
SARSnı däwalaw çarası barmı?
Älegä yuq. Qayber patsientlarğa virusqa qarşı daru belän steriod yärdäm itä, kemneder – sistema astına quyu citä. Hong Kongta xälläre bik awır bulğan berniçä patsientqa terelgän keşelärneñ “anti-tännäre” yärdäm itkän. Xäzerge köndä törle illärdä ğalimnär bu virusqa qarşı çaralar, vaksinalar ezläw belän mäşgül.
Bu virus biologik qoral tügelme?
Älegä bolay dip äytü öçen ber işarä dä yuq.
Bu mäglümät NewScientist säxifäsennän alındı. Äye, belgeçlär fikerençä, älegä biologik qoral turında söylärgä nigez yuq. Döresen äytkändä, andıy qoral öçen küpkä tizräk tarala torğan başqa törle viruslar bar. SARS turında yaña mäglümät bulsa bez sezgä xäbär iterbez, Azatlıqnı tıñlağız. Ä älegä qotqığa birelmäskä, belgeçlär kiñäşenä qolaq salırğa täqdim itäm häm sezgä sawlıq-sälämätlek teläp, bügengä xuşlaşam, xörmätle tıñlawçılar, isän-saw bulığız.
Ali Gilmi, Praga
Fän häm texnologiä tapşıruwı bulğaç, bu wazğiätkä fänniräk küzlektän qararğa isäp ide. Döresen äytim, älegä andıy mäglümät bik yuq, ğalimnär öçen bu virus kötelmägän bulıp çıqtı. Xäzer alar ciñ sızğanıp vaksina ezläwgä kereşte. Alay da internetta küpmeder mäglümät bar. Bez anı sezgä sorawlarğa cawap räweşendä täqdim itergä buldıq:
YBS (Yış Birelgän Sorawlar):
SARS virusınıñ tabiğäte nidän ğibärät?
Törle illärdäge laboratoriälärneñ moñarçı kürelmägän xezmättäşlege näticäsendä SARS virusınıñ Corona törkemenä kergän älegäçä bilgesez bulğan virus ikäne açıqlandı. Keşelärdä salqın tiyü, xaywannarda eç kitügä kitergän viruslar da näq şul törkemnän. Könyaq Qıtayda virusnıñ xaywannardan keşelärgä küçüwe daimi küreneş. SARS virusı - qoş bronxitı häm tıçqan hepatitınıñ yaña kombinatsiäse dip sanala. Moñarçı anıñ keşegä yoqqanı yuq ide.
Awırunıñ simptomnarı nindi?
Berençe simptomnar salqın tigändä şikelle: temperatura 38dän yuğarı, muskullar sızlaw, öşü, baş awırtu, tamaq şeşü. Qorı yütäl, sulış qısılu bulırğa mömkin. Soñraq bu üpkä yalqınsınuwına kiterä, sulış awıraya, 10-20 protsent oçraqta yasalma sulaw sisteması kiräk. Soñğı waqıtta simptomnar arasında eç kitü dä küzätelä. Ülem oçraqları 15-20 protsent çaması, olı yäştäge keşelärdä tağı da yuğarıraq.
Virusnıñ inkubatsiä çorı küpme?
2 könnän alıp 10 köngä qädär, läkin Qıtayda bulğan xällärgä qarağanda 16 köngä citä ala.
Awıru niçek tarala, aña niçek qarşı torıp bula?
SARS hawa aşa grip şikelle ciñel taralmıy sıman, anı eläkterü öçen zararlanğan keşe belän şaqtıy yaqın bulu kiräk. Ä menä awıru keşedän töşep qalğan tamçılarda virus berniçä sägät saqlana. Yağni, çirne awıru keşe totqan äyberlärne, äytik işek totqasın totıp yoqtırırğa da bula. Könçığış illärdä xäzer küplär SARStan saqlanu öçen bitlek kiep yöri başladı, gärçä qullarnı yışraq yuu, bälki, möximräkter dä.
SARS belän awırğan keşeneñ virusnı başqalarğa yoqtıru säläte ozaq saqlanamı?
Bu älegä bilgesez. Bulğan mäglümätkä qarağanda, çir, nigezdä, yütäl häm temperaturası bulğan patsientlardan yoğa. Läkin corona viruslarına şul xas, alar sipmtomnar kürengänçe ük yoğarğa mömkin, SARS ta şundıy bulırğa oşağan.
SARSnı däwalaw çarası barmı?
Älegä yuq. Qayber patsientlarğa virusqa qarşı daru belän steriod yärdäm itä, kemneder – sistema astına quyu citä. Hong Kongta xälläre bik awır bulğan berniçä patsientqa terelgän keşelärneñ “anti-tännäre” yärdäm itkän. Xäzerge köndä törle illärdä ğalimnär bu virusqa qarşı çaralar, vaksinalar ezläw belän mäşgül.
Bu virus biologik qoral tügelme?
Älegä bolay dip äytü öçen ber işarä dä yuq.
Bu mäglümät NewScientist säxifäsennän alındı. Äye, belgeçlär fikerençä, älegä biologik qoral turında söylärgä nigez yuq. Döresen äytkändä, andıy qoral öçen küpkä tizräk tarala torğan başqa törle viruslar bar. SARS turında yaña mäglümät bulsa bez sezgä xäbär iterbez, Azatlıqnı tıñlağız. Ä älegä qotqığa birelmäskä, belgeçlär kiñäşenä qolaq salırğa täqdim itäm häm sezgä sawlıq-sälämätlek teläp, bügengä xuşlaşam, xörmätle tıñlawçılar, isän-saw bulığız.
Ali Gilmi, Praga
