Accessibility links

Кайнар хәбәр

İldar Nizamov: «...telne saqlaw digändä, bezneñ anda näq menä telebezneñ çın üzen, anı möstäqil itkän üzlegen, xasiäten, xosusıy asılın saqlaw bulırğa tieşter. Tel ul şundıy tereklek iäse, organizm ki, ul saqlanışı öçen tıştan yaqlawğa moxtac bulsa da, anıñ yäşi aluınıñ töp şartı – ul telneñ genetik, etnik, milli üzençälekle töyene buluı. İñ möhime şunda ki, telne saqlaw, torğızu, kamilläşterü, üsterü digändä, alğı planğa näq menä şuşı yassılıqnı çığarudır.» Mädäni Comğa


Tellär turındağı qanun häm mäktäp mäğärife. Bu ütkän atna matbuğatınıñ töp temaları. Mäktäp turında uylanunıñ säbäbe – uqu yılınıñ tämamlanuı bulsa, tel qanunı isä Däwlät Şurasınıñ utırışı häm anda qaralğan prokuror protestı arqasında alğı planğa çıqtı. «Tel qanunı da yaqlawğa moxtac», dip yazıp çıqtı Mädäni comğa atnalığı. Deputat Fändäs Safiullinnıñ prokurornı xalıqnı yaratmawda ğäyepläwläre dä bu temağa iğtibarnı yünältte. Mädäni comğa gäziteneñ « İ tuğan tel...» quşımtası da şulay uq tel temasın tikşerde. Quşımtanıñ baş möxärrire İldar Nizamov üzeneñ «tel zakonı – bezgä zakon» digän yazmasında tellär turındağı qanunnıñ häm däwlät programmasınıñ sessiädä qaralu uñayınnan bu xaqtağı fikerläre belän büleşä. Üzeneñ yazmasın ul sotsio-lingvistik küzätü dip atıy. İldar Nizamov anda tel mäs’äläsenä başqa, uquçılar künekmägän, küzlektän qarıy:

«Bar bit dönyada, bala çaqtan uq ana telendä söyläşä başlap, ğömer buyına annan ayırılmıyça, aña qarata bernindi «problemasız» tormış kiçergän bäxetle keşelär, öydä künekkän tuğan tele añarğa uramda da, mäktäptä, yuğarı uqu yortında da, eşendä, räsmi oyışmada da yarıy, xoquq dawlawnıñ, zakon-qağidä yatlawnıñ kiräge yuq. Tik bolay küzallaw, çınnan da, ber qarağanda, anda keşene köndälek yäşäw möhitennän bötenläy ayırıp qarağanda ğına, mömkinder, çın tormışta andıy «bäxetlär» bula qalsa da, bik tä siräkter; üz qabığınnan, üz oyasınnan çığuğa uq ädäm balası xätta telenä qarata «norma», «qağidä», «zakon» töşençälärenä yulığa başlıy. Alay ğınamı, keşeneñ iñ şäxsi, xosusıy milke dip sanalğan äyberläre arasında telgä kiresençä, iñ urtaq, iñ ğomumi dip qararğa künegä. Yäşäw barışında telneñ çınnan da ictimaği küreneş ikänenä künegä barasıñ.» - dip yaza ul.

Tel turındağı qanunnarğa da tuqtalıp ul, şulay uq, ictimaği häm qanunıñ yassılıqlarnı çağıştıra häm alar tormışta hiç tä ber-bersennän ayırılmasqa tieş dip sanıy. Avtor şulay uq qızıqlı näticä dä yasıy: berençedän, tel yazmışına tışqı ictimaği qurqınıç äle hiç tä betmägän: ikençedän, tışqı xoquqi şartlarnıñ bozıluı, äkrenläp telneñ eçke asılın boza bara, digän fikerdä tora ul. Tel ğalime bularaq, İldar Nizamov, berençe çiratta, tatar teleneñ saf bulıp saqlanuı öçen borçıla häm tellärne üsterü programmasın eşläwçelärgä şuşı yaqqa da iğtibarnı yünältergä kiñäş itä.Menä anıñ yazmasınnan tağın ber özek:

«Tuğan telebez tatar tele dip atala ikän, dimäk, anıñ başqa tellärdän, xätta ber ğailägä qarağan törki asılı bik küp törki tellärdän üzgä, möstäqillegen bilgeli torğan xasiäti sıyfatları bar. Şularğa tayanıp, ul başqalar belän butalmağan , assimilätsiälänmägän, äle dä, şöker, üzallı yäşi birä... Añlaşılsa kiräkter, telne saqlaw digändä bezneñ anda näq menä telebezneñ çın üzen, anı möstäqil itkän üzlegen, xasiäten, xosusıy asılın saqlaw bulırğa tieşter. Tel ul şundıy tereklek iäse, organizm ki, ul saqlanışı öçen tıştan yaqlawğa moxtac bulsa da, anıñ yäşi alunıñ töp şartı – ul telneñ genetik, etnik, milli üzençälekle töyene buluı. İñ möhime şunda ki, telne saqlaw, torğızu, kamilläşterü, üsterü digändä, alğı planğa näq menä şuşı yassılıqnı çığarudır. Tik bez älegä moña künekmägän.» - dip bu xaqtağı fikerläre belän urtaqlaşa filologiä fännäre doktorı İldar Nizamov. Tellär turındağı söyläşülär aldağı atalarda da matbuğatta däwam itär dip farazlap bula.

Şähri Qazan gäzitendä «waqıt- waqiğa» digän säxifädä cämäğät eşleklese Ämir Mäxmüdov belän külämle äñgämä basılıp çıqtı. 90nçı yıllarda milli xäräkättä qatnaşqanda, Ämir Mäxmudiv Rusiäne kürşe däwlät itep atıy ide. Küpme waqıt ütep, xällär üzgärsä dä, ul üz fikeren üzgärtmägän, haman da Rusiäne başqa däwlät itep isäpli. Läkin, ul süzne annan çığu turında alıp barmıy, «Tatarstannıñ Rusiägä kerüe turında ber nindi dokument yuq häm bulmağan», dip añlata.

Bügenge milli xäräkätkä dä kiñäşlär birä ul. Monda ul Tatarstan yäşläre gäzitendä basılıp çıqqan külämle yazmasında äytkän fikerlären küpmeder däräcädä qabatlıy, läkin yañaların da äytä:

«İñ başta zarlanudan tuqtarğa kiräk. Azatlıqnı tıñlasağız, Tömändä dä, Ulyanda da, Orenburda da, tegendä-monda qısalar, mädäniät yortları, mäktäplär açtırmıylar, dip söylilär. Qazannıñ üzendä dä mäktäplärne yabalar, dilär. Zarlanudan tuqtap, härkem min üz xalqım ayaqqa bassın öçen närsä eşli alam dip uylanırğa tieş. Zur Tatarstan tözü turında xıyallanmasqa, başta şuşısın ayaqqa bastırırğa kiräk. Demografik xälne köylärgä, ülüçelär kimräk, tuuçılar kübräk bulsın, ğailägä iğtibarnı arttırırğa, toraq mäs’äläsen aktivraq xäl itärgä... Milli xäräkät xalıqnı yaqlarğa tieş. Bezdä zakonnar ütälmi. Bu – turıdan-turı Däwlät Şurasınıñ burıçı. Rayonnarda da zakonnarnıñ, qararlarnıñ ütäleşenä kontrol` bulırğa tieş.» - digän fikerdä tora Ämir Mäxmütov.

Peterburnıñ 300 yıllığına bağışlanğan bäyräm çaraları barğan, ä Rusiä matbuğatınıñ bu xaqta bit tutırıp yazğan waqıtta, Tatarstan gäzitlärendä dä Qazannıñ 1000 yıllığına äzerlänü temasına iğtibar arttı. Республика Татарстан gäziteneñ 29 may sanında, Piterbur belän Qazannı çağıştıruğa bağışlanğan ber yazma dönya kürde.

Küptän tügel, Peterbur tantanalarında qatnaşıp qaytqan arxitektor Sergey Sokolov, säfärdän soñ tuğan üz uy fikerläre gäzit bitlärendä büleşergä bula. Tözeleş-toraq yağınnan, Qazan Peterburdan aldaraq tora ikän, şähärebezdä keşe dä azraq yäşi, toraq da kübräk tözelä. Turizm yağınnan Qazanğa, Piterğa qarağanda küpkä awırraq ikän, başqalabız Rusiä üzägendä urnaşqan häm dönya däräcäsendäge tarixi häykällär bezdä küpkä azraq ikän. Tuzğan toraqnı beterü programması qısalarında şähärneñ borınğı binaların cimerü bara, ä zamança arxitektura bik az bulu säbäple, şulay uq turistlarnı şaqqatırmas, dip sanıy avtor. Alay da, Qazan Rusiädä mädäni üzäk wazifasın başqara, şuña kürä başqalada iske qunaqxanälärne tözekländerügä häm yañalarnı qoruğa iğtibar birergä kiräk, dip uylıy ul. Arxitektor Sergey Sokolov şulay itep, bäyrämgä äzerlänü waqıtında, binalarnıñ tışqı yağın buyap qalmıyça, kiñ küläm tözekländerü alıp barırğa, ä iñ möhime – şähärneñ tışqı küreneşenä zıyan kitermiçä, barın saqlap qalu öçen tırışırğa kiräk, dip sanıy.

Tatarstan gäzitlären ber çitkä quyıp, Rusiä matbuğatına küz salsaq, anda da Qazan turındağı yazmalarnı küräbez. Правда России isemle kommunistlar gäzitendä «Tatarstan: minekeme ällä çitnekeme?» digän yazma basılıp çıqtı. Bu oçraqta respublika başqalasına arxitektor tügel, ä Tatarstanda tuıp üskän, ämma Qazanda ozaq yıllar buyı bulmağan ber qart keşe taşlıy.

Anatoliy Belozertsev Layış rayonınnan çıqqan ikän, xäzerge waqıtta Çiläbedä yäşi. Ütkän yılnıñ avgustında ul onığına tuğan yaqların kürsätergä, dip Qazanğa qaytıp kilä. Poyezddan qarap barğanda, avtornı taşlandıq cirlärneñ bulmawı, sänäğät şirkätläreneñ tulı quätkä eşläp utıruları söyenderep torğan. Qazannıñ çistaruı häm maturlanuı da anı quandırğan. Kreml’neñ maturlığı da anı soqlandırğan, Qol Şärif mäçeten dä ul yaratqan. Ämma, mäçet tözeleşendäge ber yazu avtornıñ yörägenä inä bulıp qadap kitä. Anda «Qol Şärif mäçete Yawız İvan ğäskärläre Qazannı yawlap alğanda cimergän mäçet urınında torğızıla» dielgän ikän. Avtor fikerençä, bu yazu urıslar häm tatarlarınıñ millät ara duslığına zıyan kiterä häm annan millätçelek ise kilä. Şuşı urınnan soñ, avtor Qazanğa tänqit yawdıra başlıy. Milli muzeyda respublikanıñ sovet çorı tarixı häm Leninnıñ Qazanda uquı turındağı mäğlümatlar yuq ikän. Qazan uramnarı da üz isemnären üzgärtep betergän. Lenin beläm Çernışevskiy isemnären anda taba almasıñ. Tuqay iseme belän mäydannıñ häm uramnıñ ataluı da avtorğa oşamıy. Ul yalğışıp, Kamal teatrı Tuğay iseme belän yörtelä, dip yaza häm şuña da, Tuğay böyek şağir bulsa da, anıñ iseme Qazanda kirägennän artıq, dip zarlanıp ala.

Avtor, Sovet çorı jurnalistikası ğädätenä buysınıp, üz yazmasın lirik çigeneş belän tämamlıy. Ul, student Leninnıñ, şuşı Qazan universitetı binasında «bezneñ aldağı divar çerek, aña törtsäñ ul işerelep töşä» digän süzlären iskä ala häm alar bügenge zamanğa bik turı kilä, dip äytä. Bu mäqälä Правда России gäzitendä basılıp çıqtı.

Восточный экспресс atnalığı yañadan «Tatar ğasırı» säxifäsen çığara başladı. Bu yılı älege säxifädä tatar diplomatı Yoldız Xaliullin belän äñgämä, Başqortstanda canisäp näticäläre turında mäğlümat, Qazannıñ tarixi ütkänen saqlawğa bağışlanğan tügäräk östäl söyläşüläre basılıp çıqtı. Şuşında uq ber qızıqlı şäxes belän dä tanışıp bula. Uyğur fetnäse başında tatar keşese torğan digän äñgämädä, Qıtay, Şärqi Törkstan, Kazaxstanda yäşäwçe millättäşlärebezneñ tormışında bulğan xällär belän tanışıp bula.

Mädäni comğa gäzite, şulay uq, qızıqlı şäxes belän yaqınnanraq tanışırğa çaqıra. Anda şağir häm cämäğät eşleklese Mödäris Wäliev turında yazma häm anıñ şiğerläre urnaştırıldı. Mödäris Wäliev «Mäğärif» näşriäte citäkçese bularaq qına tügel, qäläm ostası, ädäbi tänqitçe bularaq ta bilgele. Şunıñ östäwenä ul äle ğalim dä, yazuçı da, şağir dä. Bu könnärdä Mödäris Wälievqa 50 yäş tula ikän. Şuşı istälekle kön uñayınnan Mädäni comğa atnalığı Mödäris äfändeneñ şiğerlären uquçılar iğtibarına täqdim itä. Menä mäsälän anıñ «Talpınu» digän şiğerendä mondıy yullar bar:.

Talpınğan çaq. Bolıtlarğa tabınası kilä. ...Bala-çağa qulındağı şar bulası kilä.

Berqatlı söyeneç belän Oçırsınnar kükkä,- Küñelneñ şundıy saf çağıñ Kötä idem küptän!

Beläm, bu – xätär talpınu, Citmäs, bälki, köçem... Ä bit tormış – ber bulsa da Kükkä aşu öçen!...



Bikä Timerova, Qazan.
XS
SM
MD
LG