Accessibility links

Кайнар хәбәр

Raşid Minhac: «Fikerlär, çınlap ta qaynar, bäxäsle. Biş waqıt namaz uqu, uraza totu, yolalar älläni ähämiätle tügel, iñ möhime – küñeldä qibla bulu, küñel ğibädäte digän näticägä kilä uylanularında Rafail Xakimov. Ul alarnı möselmanlıqnıñ tışqı bilgeläre dip kenä atıy. Nindi dä bulsa mäzhäbkä iärü – Qör`änne qısalarğa kertü, dip avtor möselmannarnıñ mäzhäblärgä bülenüenä qarşı çığa. Watanım Tatarstan.


«Bügen Rossiä köne» . Watanım Tatarstan gäzite 12 yün könge sanında uquçılarğa şunı xäbär itte. Bu isem astında Rusiä häm Tatarstan Prezidentlarınıñ ber-bersenä cibärgän bäyräm telegrammaları basılıp çıqtı. Şuşı atnada Rusiä bäyrämen 3 kön buyı bäyräm itüe arqasında iñ soñğı gäzitlär 12 yündä dönya kürde. Aldağı könnärdä uqırğa äyber kübräk bulsın digändäy, gäzit sannarı da ğädättägedän qalınraq bulıp häm irtäräk çıqtı.

Tatarstan matbuğatınnan barı Время и Деньги gäzite genä Rusiä könenä bağışlap replika bastırdı. Gäzitneñ tışlığında Rusiäneñ berençe prezidentı Boris Eltsin häm Tatarstannıñ xäzerge Prezidentı Mintimer Şäymievıñ fotosurätläre basılıp çıqtı. Yazma «Bez niçek bäxetle idek...» digän isem astında dönya kürde. «Bu şulayraq başlana ide...», dip yaza gäzit möxärrire. «Äle genä «suverenitetnı küpme ala alasız, şul xätle alığız» dip beldergän şat Eltsin, bäxetle Şäymiev, möstäqil Rusiä, suveren Tatarstan.... » dielä älege yazmada. Menä mäqälädän ber özek:

«Mizgel ütep kitte, häm närsä? Neft-gaz inäsendä utıra torğan häm çikläre buylap «mömkin doşmannarnıñ» xärbi bazaları tezelep kitüen ixtiyarsız küzätergä mäcbür bulğan ilneñ bäysezlege qaya? Suverenitet süzen Tatarstan Konstitutsiäsendä atap kitü öçen genä dä satulaşırğa tieş bulğan respublikanıñ suverenitetı qaya? Ä iñ möhime, ğadi keşelärgä, «qäderle rusiälelärgä», ä ayırım alğanda «Tatarstan watandaşlarına» ireklek häm xoquqlardan ni bar? Sorawlar awır häm alarğa cawaplar kürenmi. 12 yün tiz genä bötenxalıq bäyrämenä äylänmäs. Ni xäl itäseñ, xezmät atnası aldınnan köç cıyarğa mömkinlek birgän yal köne buluı belän qänäğätlänergä qala. Bezne, härberebezne, xezmät kenä suveren itä ala» - dip yazdı Время и Деньги gäzite.

Tatar gäzitlärendä bäyrämneñ asılı turında uylanular kürenmäde. Anıñ qarawı, tatar jurnalistları millät turında uylana ikän. Watanım tatarstan gäzitendä «Küzebez – Evropada, küñelebez – Mäkkädä» digän yazma basılıp çıqtı. Bu yazma «tatar ülmägän dä, yoqlamağan da..» digän süzlär belän başlana. Küptän tügel Tarix İnstitutı direktorı häm Prezident kiñäşçese Rafail Xakim «Qayda bezneñ Mäkkä?» digän xezmäten cämäğätçelek iğtibarına täqdim itte. Anı küp keşe äle uqıp ta ölgermäde, inde matbuğatta bäylämälär dä kürenä başladı. Menä mäsälän, Звезда Поволжья gäzitendä Mäxmüt Soltanayevnıñ Rafail Xäkim mäqäläsenä «Atipik islam» dip isemlängän bäyälämäse dönya kürde. İnde Räşit Minhac şuşı ike xezmätkä tayanıp Watanım Tatarstan uquçılarına bäxäsneñ närsädä ikänen añlatırğa tırışa. Belgänegezçä, Rafail Xäkim «Evroislam» ağımınıñ tarafdarı. Häm anıñ «Qayda bezneñ Mäkkä?» digän xezmätendä şuşı ağımnıñ asılı añlatıla da. Menä Räşit Minhac bu xaqta bolay yaza:

«Fikerlär, çınlap ta qaynar, bäxäsle. Biş waqıt namaz uqu, uraza totu, yolalar älläni ähämiätle tügel, iñ möhime – küñeldä qibla bulu, küñel ğibädäte digän näticägä kilä uylanularında Rafail Xakimov. Ul alarnı möselmanlıqnıñ tışqı bilgeläre dip kenä atıy. Nindi dä bulsa mäzhäbkä iärü – Qör`änne qısalarğa kertü, dip avtor möselmannarnıñ mäzhäblärgä bülenüenä qarşı çığa. «Traditsiälärgä suqırlarça iärü (täqlid) islam dinen köçsezländergän. Härkemneñ xaqiqätkä üz yulı bar. Anı ostazda, imam da alıştıra almıy... Nigezdä şuşı belderülär, kire qağu omtılışları cawap mäqäläse yazarğa etärgän dä Mäxmüt Soltanayıvnı. Şuşılay mirasıbızdan baş tartu zarurmı, islam reformalaştıruğa moxtacmı soñ? Yuq, dop cawap birä moña M.Soltanayev»

Mäxmüt Soltanayev Rafail Xäkim belän bäxäsläşep, şundıy dälillär kiterä: tatardağı islam çül illärendäge islamnan çınnan da ayırıla, bu ayırımlıqlarnıñ 3 töre bar : berençedän, bu demokratizm, yäğni din ähelläreneñ sawlanıp quyıluı; ikençedän, abıstay, ostabikä kebek xatın-qız ruxanilarnıñ buluı; öçençedän,dinneñ päyğämbär zamannan uq üzgärmäwe, saf kileş saqlanuı. Ul şulay uq, ğöref-gädätlärdän baş tartu kiräkmägänenä basım yasıy. Watanım Tatarstan gäziteneñ bu mäs’älägä üz qaraşı bar.

«Bezgä qalsa, islamnı, ğomumän, dinne törleçä añlaw nigez bulğan bu bäxäskä. «İñ möhime: islam ni räweşle xalqıbıznı aldınğı, konkurentsiägä sälätle millät bulırğa yärdäm itä ala?»- dip quya mäs’äläne Rafail Xakim. Yäğni din – millätne saqlap qalu, üsterü çarası bularaq qına qarala ğalimneñ xezmätendä. Ä Mäxmüt äfände dinne millät eçendä tügel, millätne din eçendä, islam digän bötenneñ ber öleşe itep kenä qarıy. Bezneñçä, älege bäxäsneñ asılı şunda. İke avtornı da millätebezgä mäxäbbät berläşterä. Ämma alarnıñ iñ äwwälgese – millätne, ikençese – dinne berençel itep quya. Dinne reformalawğa, Abu Xänifä mäzhäbendä qalu Könbatıştan yaña, kamil texnologiälär aluğa hiç qomaçawlıy almıy» - dip yaza Räşit Minhac älegä yazmada.

Tatarstan yäşläre gäzitendä basılğan mäqäleñ avtorı, şulay uq millät problemasın kütärä, läkin aña şulay uq kötelmägän yaqtan kilep qarıy.

Bu gäzittä basılğan «Mutantlaşabızmı?» digän yazmanıñ avtorı millättäşlärebezne jälläp quya. Millätne gel sügälär, ul haman «uyanmağan» ikän, anı qotqarırğa kiräk ikän, dip uy-fikeläre belän büleşä ul. «Ä şuşındıy ekstremal şartlarda kemnärder çäçäk ata, baqtıñ isä – üzebezneñ tatarlar!» - digän açış yasıy ul.

Bu yazma Tatarstan yäşläre gäzitendä dönya kürgän ber mäqälägä qaytawaz bulıp tora. Gäzit xäbärçese, Mordoviädä urnaşqan Azürka awılına barıp, «Serle Azürkağa säyäxät» digän mäqälä yazğan ide. Röstäm Zaripov, şuşı mäqälägä tayanıp fiker yörtä dä. Ul üzeneñ sorawların, yarım çın, yarım şayarıp quya. Awıl xalqınıñ balalarnı mäktäpkä yörtmäwenä dä, şähärgä kitmäwenä dä, yuğarı uqu yortlarına omtılmawına ul añlatmalar birä. Mäktäpkä barıp – alar yalğan tarix uqıp başın butar ide, teatrğa barsalar – tozsız äyberlär qarap küñelläre pıçranır ide, yuğarı belem almıy – çönki alarnıñ yomışçı tatar bulası kilmi. Yazmanıñ avtorı Röstäm Zaripov Azürka xalqınıñ tormış fälsäfäsen menä şulay añlata. Avtornıñ fiker yörtüe niqädär üzençälekle bulsa, näticäse tağı da qızıqlıraq. Menä yazmadan ber özek.

«Biredä yäşäwçe xalıq belän üzebezne çağıştıra başlasaq, ayırımlıqnı isemlek tikşergändä uq çamalarbız. Bolarnıñ atları da uq ata-babalarıbızça, yäğni xaq möselmança. Ä bez mutantlaşqanbız häm bu mutantlaşu isemnärebezdä dä, radio aşa özleksez yañğırağan, bez sorağan cırlarda da täñgäl çağılış taba. Miña qalsa, Tatarstan yäşläre mutantlaşmağan tatarlar yäşi torğan «utrawğa» barıp çıqqan! Çığuın çıqqan, ämma millätne «Qotqaru» yünäleşendä qaynaşqan golämälärebezne älege açış berdä söyendermäde buğay. Xäyer, ğäcäp tä tügel, millätne qotqaru öçen millät iñ elek alarnıñ üzlärennän baş tartırğa tieş tügelme soñ?..» Menä şundıy bäxäsle fikerlär äytä Röstäm Zaripov.

Bu xaqta fiker alışırğa teläüçelär uylanğan waqıtta, Tatarstan jurnalınıñ yaña sanın aqtara torıyq. Anıñ tışlığında Tübän Kama neft eşkärtü zavodı citäkçeseneñ fotosuräte basılıp çıqtı. Jurnal, federal inspektor Marsel Ğalimärdänov belän ütkärelgän külämle äñgämä belän açıla. Şuşı söyläşüdä Marsel Mağafur ulı, üze citäklägän oyışmanıñ eşe turında söyli. Vladimir Putinnıñ Prezident wäkilläreneñ kontol itü wäqälätlären arttıru kiräklege, digän yaña boyırığın da iğlan itä. Ul anda şulay uq, respublikanıñ Rusiä Federatsiäse eçendä buludan başqa çarası yuq, dip belderä. Marsel Ğalimärdänov, şulay uq, säyäsi täqdim dä kertä, Rusiä Çeçnyä respublikası belän şartnamä tözegändä, Tatarstanğa da, Rusiä Konstitutsiäse häm federal qanunnar nigezendä, yaña şartnamä tözü mömkin bulır ide, di.

Şuşı uq jurnalda «Xäzerge Rusiädä xakimiät kem qulında?» digän külämle mäqälä basılıp çıqtı. Anıñ avtorı professor Äğdäs Borhanov, byurokratiä häm rişwätçelek problemasın kütärä.

Tatarstan jurnalında basılıp çıqqan «49 kön häm böten ğömer» digän oçerk, sovet stilendä yazılsa da, barıber iğtibarnı cälep itä. Yazmanıñ avtorı Yäğsuf Şafikov, oçerk qaharmanın Äsxät Cihanşinnı 60nçı yıllarnıñ iñ ataqlı tatarı itep atıy. Zamanında Samara ölkäseneñ Şentala awılında tuğan Äsxät Cihanşinnıñ batırlığı turında cırlar cırlanğan, mäqälälär, taswirlamalar yazılğan. Kem soñ ul?



Äsxät Cihanşin Kuril utrawlarında, Sovet flotına qarağan barjada xezmät itä. Ber zaman dinägezdä dawıl çığa, barjanı Tın okeanğa alıp kitä. 4 yeget okeanda 49 kön, ber xäbärsez häm açlı tuqlı yäşägän. Ber ni qalmağaç, alar xätta kün qayışların da kimerergä mäcbür bulğan. Axır çitkä, alar, bötenläy xälsezlänä, tora almıy başlıy.



Sovetlar ileneñ küzätüçeläre yegetlärneñ tuğan yaqlarında, çit ilgä satılu matdäsenä dälillär ezläp, tentülär ütkärgändä, okean äsirlären öylärenä qaytu ömete yäşätä.

49 kön ütkäç, barja yanına amerikan korabı kilä. Ber qatlı bu yegetlär, çit il korabına utırıp kirtergä uylamıy da, berençe mälne, amerikannardan azıq-tölek, yağulıq sorap, kire SSSRğa qaytu yulına çığarğa ömetlänä. Läkin, bilgele inde, alay kilep çıqmıy. Amerikan korabına küçep, alar anda qäder, xörmät häm qayğırtu taba. Şuşı 4lektä bulğan ber tatar, ike ukrain häm ber urıs yegete tiz arada çit il mäğlümat çaralarınıñ iğtibar üzägenä elägä. Amerikan xärbilär diñgezçelärne Sovetlar ileneñ San-Fransiskodağı ilçelegendä tapşıra. Anda da alar, balda mayda tägäräp yäşäp yata.

Äsxät Cihanşin söylägänçä, alarnıñ öygä qaytu teläge köçle bulğan, ämma küñeldä anda niçek qarşı alırlar dip, qurqu da yäşägän. Şuşı ilçelektä, yegetlär Правда gäziten tabıp, üzläre turında qızıq mäğlümat taba. Şul gäzittä SSSR nı citäklägän Nikita Xruşçevnıñ, şuşı 4 malayğa räxmät xatı basılğan bula. Nikita Xruşçev, xätta, sovet diñgezçelären qotqarğan öçen, Amerika Prezidentı Duit D. Eizenhower adresında ber xat yullağan ikän. Bu ike xat Правда gazetasında basılğan bula. Şulay itep, yegetlär öylärenä qaytıp citä. Läkin şuşı dürt yegetkä monda da tınıçlıq birmilär, alar härwaqıt iğtibar üzägendä bula. 1 tatar, 2 ukrain häm 1 urıs malayı turında cırlar yazıla, oçerklar icat itelä. Bu xällärdän soñ, Äsxät Cihanşin xärbi uçileşeda belem ala, şuşı ölkädä xezmät itä, yaqtaşı, Samara ölkäsennän çıqqan qızğa öylänä, xäzer alar ikese dä pensiädä Fin qultığı yarındağı Strelna şähärendä yäşi.



Ütkän yılnı Äsxät Cihanşin tuğan yaqlarınnan Şentala awılınnan räsmi çaqıru ala häm anda qaytıp, üze isemdäge uram, muzeynı taba, andağı mädäniät yortlarında awıl xalqı belän oçraşa.



Fin qultığı yarında yäşäwçe Äsxät Cihanşin äytkänçä, ul uzğan tormış yulı belän qänäğät. Ä tege 49 könne iskä alıp ul, «Alla bezne sınarğa uylağan axrı..» dip kenä cibärä häm üzen ällä nindi qaharman dip sanamawın äytä.

Bikä Timerova. Qazan.

XS
SM
MD
LG