Accessibility links

Кайнар хәбәр

Säyäsi satira ostası, yazuçı George Orwellnıñ 100 yıllığı


Çärşämbe könne dönya tanılğan yazuçı George Orwellnıñ tuuwına 100 yıllıqnı bilgeli. Üzeneñ "1984" digän äsäre belän dönya ädäbiatına zur tä''sir yasağan bu şäxes säyäsi temağa yazunı çın sänğätkä äyländerde. Läkin ikençe yaqtan qayberäwlär Orwellnı anıñ näq menä şul säyäsät belän mawığuwın kiçerä almıy, monıñ sänğätkä qatnaşı yuq dip belderä.

Orwell isemen soñraq qına alğan Eric Arthur Blair 1903-neñ 25-nçe yünendä yıraq Hindstanda, anda eşläwçe britan kolonial'' xezmätkäre ğailäsendä tua, läkin inde berniçä ay ütü belän anıñ änise Britaniägä qaytıp kitä, häm üze belän yaña tuğan ulın häm anıñ olıraq señlesen dä ala. Mäğlüm Eton kölliäsendä uqıp, anda, üze yazuwınça, bäxetsez ber çor kiçergännän soñ, ul äle östäwenä universitetqa uqırğa da kerä almıy häm şunnan soñ Britaniäneñ Birmadağı politsiäsenä eşlärgä kitä. Läkin George Orwellnıñ torğan sayın britan imperiäsenä qarşı käyefläre köçäyüwe 5 yıldan soñ bu eştän waz kiçep anıñ bötenläy aqçasız diärlek kire Britaniägä qaytuwına kiterä. Yazuçınıñ icatın öyrängän häm "George Orwell: ber tormış" digän kitabında anıñ tormış yulın yaqtırtqan professor Bernard Crick radiobızğa birgän äñgämäsendä, şul yıllarda Orwell eşçelär sıynıfınıñ xäle belän bik qızıqsınğan dip belderde.

NC062321, Bernard Crick

"Orwell bik qırıs wä pöxtä keşe bulğan, ul Angliädäge iñ mäşhür xosusi mäktäptä uqısa da, sistema turındağı fikere anıñ şaqtıy şöbhäle ide, ul härzaman fäqir keşelärneñ niçek yäşäwen belergä teläde" di professor Crick. Anıñ süzlärenä qarağanda, Orwell britan xakimiateneñ üz eşçe sıynıfına da, Birmadağı cirle xalıqqa kürsätkän qırıs möğämäläne kürsätäme, yuqmı, şunı belergä telägän häm axırğı çiktä ul, ayırmanıñ bulmawın kürgän. Birmadan qaytqannan soñ Orwellnıñ Britaniädä häm Fransiädä törle waq-töyäk eşlärne başqaruwı, şul arada törle qısqa ädäbi äsärlär yazğalawı beryaqtan anı sotsialist qaraşlarğa tağın da yaqınyta, ikençe yaqtan añarda icadi şäxeskä xas sifatlar, irekle icat tämen belü häm şuña xas yäşäw räweşen saylaw çalımnarı kürenä başlıy. Ul üzen, sıynıflarğa bülenmägän cämğiatkä ışanuçı sotsialist itep toysa da, berqayçan da ayırım ber säyäsi törkem belän bäylänmi. Britaniäneñ sulçı basmaları öçen yazmalar cibärep toru öçen 1937-nçe yılda Orwell İspaniädä qabınıp kitkän watandaşlar suğışına kitä, häm şunda ul berençe märtäbä sotsializm ciñgän Sovetlar Berlegeneñ niçek itep İspaniädäge eşlärgä tıqşınuwına sahid bula. Suğış waqıtında ul andağı ispan anarxistları belän yaqınaya häm ildäge respublikan xökümätneñ Mäskäw basımı astında alarğa qarşı nindi qırıs ezärlekläw alıp baruwın kürä. Axırğı çiktä ul üze dä Stalin agentlarınnan qaçıp, Fransiä aşa Britaniägä qaytırğa mäcbür bula. Şunnan soñ inde anıñ äsärlärendä sovet çınbarılığınnan qahqahäle kölü çalımnarı sizelä başlıy. 1945-nçe yılnıñ awgustında Londondağı kitap kibetlärenä George Orwellnıñ "Xäywan ferması" digän äsäre çığa, anda ul ber fermadağı xäywannarnıñ keşelek dönyasına suğış iğlan itüwen, häm bar xäywannar da tigez xoquqlı bulğan ayırım ber cämğiat qorırğa totınuwın sürätli. Tora-bara andağı xäywannar belän citäkçelek itü duñğızlar qulına küçä häm azaqta alar äkrenläp keşelärgä äylänä. Monıñ turıdan-turı sovet çınbarlığın taswirlawı berkemdä dä şik uyatmıy, anda Lenin, Stalin häm Trotski sürätlären, qızıl propaganda, qıtlıq, 5 yıllıq plannar, köçläp kümäkläşterü kebek küreneşlärne kürep bula. 1949-da isä, Orwellnıñ ülüwenä berniçä ay qala, anıñ ikençe zur äsäre, "1984" basılıp çığa. Anda ul, dönyanıñ kiläçäktä, üzara köndäş öç kisäkkä - Okeaniä, Evraziä häm Eastaziägä bülenep yäşäwe, alarnıñ daimi suğışıp toruwı turında yaza. Näq menä şuşı äsärdä berençe märtäbä "olı qärdäş" digän töşençä kertelä, solıx, xaqiqät, mäxäbbät häm mullıq ministrlıqlarınıñ eşe turında yazıla. Okeaniädäge tormış Sovetlar berlegendäge xällärne xäterlätä, andağı citäkçel sıynıf "partiä" dip atala, här cirdä "olı qärdäş"neñ sürätlären kürep bula, anda keşelär, törle qısqartulardan torğan yaña teldä söyläşä, bu "fikerneñ kiñlegen taraytu maqsatında" eşlänä. Xalıq anda käbestä ise taralğan zur toraq yortlarda yäşi, bertuqtawsız su torbaları tişelep tora, läkin Okeaniäneñ citäkçeläre zatlı fatirlarda ğömer kiçerä häm ğadi xalıqtan ayırmalı bularaq şokolad aşıy kofe eçä. Cämğiattä "Suğış - ul tınıçlıq, ireklek - qollıq, nadanlıq - qüwät" digän şiğär xakim itä. Bolarnıñ barısı da açıqtan-açıq şul çordağı sovet çınbarılığına işarä itsä dä, George Orwell üze, şuşı äsäreneñ sotsializmnı tänqitläw bularaq tügel, ä ğomumän dönyada totalitar fikerläw urnaşunı kisätü bularaq qabul itelüwen teläde. 1950-nçe yılnıñ ğinwarendä, 46 yäşendä wafat buluwına qädär ul barıber sotsialist fikerläwennän waz kiçmäde, läkin üzeneñ säyäsi satirası belän Orwell totalitar sotsializmnan qotıluğa zur öleş kertte.

Kärim Kamal, Praga.
XS
SM
MD
LG