Bu könnärdä Mordowiädä Torbeyewo rayonı Yenä awılında ber küñelle bäyräm ütte. Anı sabantuy dip atamasalar da, iseme “Awıl bäyräme” bulsa da, anda sabantuynıñ qayber elementları bar ide – tatarça köräş bulmasa da, dzyudo köräşe bar ide, arqan tartu, ger kütärü, tennis häm başqa sport uyınnarı. Törle kürşe awıllardan – Qıştıru, Ust'-Raxmanovqa, Allağol, Juqowo, Xilqowodan küp qunaqlar da kilgän ide.
Bu bäyrämneñ töp oyıştıruçısı böten dönyağa bilgele tennis trenerı Şämil Tarpişçev ide. Şämil Änwär ulı äti-äniseneñ, äbi-babalarınıñ awılın onıtmıy, eş qına monda bula. Yenä mäktäbenä ul kompyuterlar büläk itkän. Uzğan yıllarda ul monda awıl urtasında zur ber bua tözede. Äle monda yal itü zonası buldırıldı.
Bu Yenä awılı gel ber Şämil Tarpişçev iseme belän genä bäyle tügel. Yenädän 1917-20 yıllarda bik küp keşe Qıtayğa çığıp kitkännär.
Çit illärdä yäşäwçe tatarlardan Penza tatarları dip bilgele bulğan küp kenä ğäilälär näq menä şul Yenä awılınnan, Mordowiädan. Mäsälän, Amerikä, Awstraliä, Törkiä häm başqa çit illärdä Ağiş, Begles, Werğas, Ğäzin, Deuş, İjbek, Kilki, Kitayıv, Qudäki, Mansur, Selixmet, Utyuş, Tarpiş familiäle tatar belän tanışsağız, bu keşeneñ çığışı Mordowiänıñ Yenä awılınnan bulırğa tieş.
Monda böten tatar dönyasına bilgele Şämsiä Apaqay da tuğan. Bötendönya tatar liğasınıñ elekke prezidentı Ali Aqişnıñ äti-änise monnan 1917 yılda kitkännär. Yıraq Könçığışta 30-nçı yıllarda törki-tatar xäräkäteneñ töp liderları da şul Yenä awılınnan.
Monda bilgele balalar yazuçısı, publitsist Fäxrelislam Ağiev tuğan, dramaturg Ğafur Qulaxmetov kümelgän.
60-70 yıllarda sowet mäktäplärendä uqığan keşelär “Perwıy raz v perwıy klass” digän kartinanı, hiçşiksez, onıtmağannardır. Bu räsemne Yenä awılında tuuçı Äxmät Kitayıv icat itkän.
Bäyrämgä qaytsaq, monda töp waqıyğa, älbättä, Lämberä awılınnan “Umırzaya” häm “Çulpan” ansambl'läre çığışı ide. Bu Yenä xalqı ğömerlärendä kürmägän waqıyğa buldı. Xalıq: “Tağı kilegez inde, mondıy närsä ümerdä kürgänebez yuq”, dip alarnı ozata qaldılar.
Bäyrämgä äzerlänüneñ böten mäşäqäte Yenä awılı mäktäbe uqıtuçıları östendä bulğan. Alar proğrammanı äzerlägän, aşlar peşergän. Uqıtuçılar, älbättä, bu bäyrämne üzläre genä oyıştırmağan. Bu eşlärneñ töp oyıştıruçısı – awılnıñ kürenekle keşese Qämil Çumarıyn. Qämil abıy rayon administratsiäse belän dä kileşkän, törle awıllardan, Torbeyewo, Atyur'yewo Lämberä rayonınnan, Saranskidan, Mäskäwdän qunaqlarnı da ul çaqırğan. Ä bäyrämneñ aqça yağın Şämil Tarpişçev qayğırtqan.
Yenä mäktäbe direktorı Tänzilä Uteşewä bu bäyrämne oyıştıru turında şulay äytte:
– Bu initsiatiwa, qänişnı, Çumarıyn Qämil Abidullowiçnıqı, bezgä niçek kürenäder.
– Ä finansirowanie qayan ide?
– Finansirowanie Tarpişçev Şämillärdän, pıtamuştı nibar bäyrämne, ni, ide Çumarıyn Qämil Abidullowiç, ul ätte, şto Şamil quştı, ştob nibarısı üzebezneke bulsın, kiräkmi kolxoznıñ, anda, qalğan sıyırın satırğa.
– Bäyräm waqıtında Yenä häm Sırqıdı awılları üzeşçän artistları berniçä cır cırladılar, ämma bäyrämdä qatnaşuçılar, hiçşiksez, Lämberä rayonınnan kilgän üzeşçän artistlarnıñ çığışına ayıruça soqlandılar.
– Ä Lämberä rayonınnan ike ansambl' bu bulğan inde, “Çulpan” belän “Umırzaya”mı?
– Da-da, şulay!
– Wıt şul ansambl' ide. Ansambl'mı alar wıt, şul artistlar. Alar na poltora çasa bezgä konsert kürsättelär awılğa şul bäyrämdä.
– Nixäl, oşadımı üzegezgä?
– Konsert bik oşadı. Konsert bik daje oşadı. Awıl xalqı, qänişnı, tağın da qararlar ide mondıy konsertnı.
Bu Yenä awılı mäktäbe direktorı Tänzilä Äxmät qızı Uteşewä ide. Xäzer süz Lämberä tatar mädäniäte üzäge direktorı Räşidä apa İpqayıwağa:
– Yenä awılına bez qırıq biş keşe bardıq, cır häm biyü “Umırzaya” ansamble belän. Yenä awılı xalqı bezne bik açıq yöz belän, yaxşı qarşı aldılar. Bezneñ citügä awıl tulı xalıq ide. Üzgä kürşe awıllardan da bik küp keşelär cıyılğan ide. Bez citügä alar bezne çäy eçärgä utırttılar. Çäy eçep alğaç, beraz tınıp, milli külmäklärebezne kiep çıqtıq bäyrämgä. Berençe cırıbıznı, “İsänmesez, duslar, sawmısız” digän cırdan başladıq konsertıbıznı. Annan Şamil Tarpişçevqa ber cır bağışladıq, “Tuğan awılım yäşel külmäkle”. Bu cırdan ul, şatlanıpmı, dulqınlanıpmı, küzlärenä yäşlär kilde. Tuğan awılında menä şundıy zur bäyräm! Ul inde soñğa konsert betkäç bezneñ yanıbızğa kilep üzeneñ şatlığın bezgä söyläde: “Mine, di, sezneñ konsertığız yañadan cannattı. Bu konserttan soñ tuğan awılım miña tağı da yaqınraq bulıp kürende. Tuğan awılıma min tağı da kübräk köçemne quyıp, ä köçem mineke bik küp, yärdäm dä itärgä, eşlärgä dä, ozaq yäşise dä kilä. Üzemneñ tatar telemne işetep, tatarnıñ mädäniäten, sänğäten üz küzläp kürüyem mine bik canlandırdı”, dip bezneñ qarşıda şul süzlärne äytte. Min äytäsem kilä Şamil Tarpişçevqa bik zur räxmätläremne Lämberä “Umırzaya” ansamble kollektiwı isemennän dä. Häm üzläreneñ awıl xalqı da Tarpişçevqa zur räxmätlär äyttelär. Menä şundıy yaqtı çıray belän üzeneñ malına awıl xalqına şundıy bäyräm oyıştırğan öçen.
Bu Lämberä tatar mädäniäte üzäge direktorı Räşidä apa İpqayıwa söyläde. Bäyräm barışında Räşidä apa Yenä awılı mäktäbenä Bötendönya tatar kongressı isemennän kitaplar büläk itte.
İrek Bikkinin, Mordoviä
İrek Bikkinin, Mordoviä
