Çeçennar XIX ğasırda imperiä tarafınnan basıp alınğannan soñ Rusiägä qarşı köräşne tege yäki bu formada däwam itä. Russiä belän Çeçen separatistları arasındağı xäzerge köräş isä Sovetlar Berlegeneñ soñğı könnärenä barıp totaşa.
Bügen tışqı dönya Çeçnä turında kübesençä Rusiä xakimiätlärennän işetep belä. Aları isä bu köräşne bik uñışlı räweştä, terrorçılarğa häm İslamçı fanatlarğa qarşı suğış dip, çeçen suğışçıların Äl-Qaidägä bäyläp sürätläp kilä. Bu, bigräk tä, 11 Sentäber waqıyğalarınnan soñ Waşingtonğa qarata uñışlı uynaldı. Näticädä, Rusiäneñ räximsez suğışın tänqitläw bette diärlek, prezident Vladimir Putin Bush administratsiäseneñ terrorğa qarşı suğışında berektäş dip tanıldı.
Kreml''neñ Çeçnäne sürätläwläre tulısınça yalğan dip äytep bulmıy. Çeçen qarşılıq köçläreneñ ber öleşe terrorğa bäyleme? Monı kire qağu mömkin tügel. Tınıç xalıqnı üterüçe häm imgätüçe intixar şartlatuların başqaça añlatıp bulmıy. Mondıy qotoçqıç höcümnärne oyıştıruçılar häm başqaruçılar İslamnıñ radikal variantına nigezlänäme? Üzläre äytüenä qarağanda, äyye, nigezlänä. Çeçnädä äl-Qaidä barmı? Bik mömkin. Ämma ruslar Çeçnägä kerüne, anıñ belän elemtäne bik nıq qatı kontrol''dä totqanğa kürä, bez monı tulısınça ışanıp äytä almıybız.
Xäbärçelärne Çeçnägä kertmäw östenä Kreml'' Russiä radiolarına häm televidenielärenä dä Putin kontrolen arttıra bara. Näticädä, suğıştağı ciñülärne häm säyäsi çişeleşkä taba tärräqiätne sürätläwçe yaxşırtılğan qıyssalar ğına söylänä. Küptän tügel Russiä Yewropada İminlek häm Xezmättäşlek Oyışmasınıñ Çeçnägä kilgän küzätüçelären annan çığarıp cibärde. Xakimiätlär şulay uq anda BMO küzätüçelären kertmäw öçen törle kirtälär quyunı da däwam itä. Çeçnägä Könbatışnıñ xoquq yaqlaw oyışmaları kertelmi.
Şuña kürä, Kreml''neñ Çeçen mäs''äläsen ğädäti terrorçılıq mäs''äläse itep sürätläw tırışlıqları aqrınlap döreslek bularaq qabul itelä bara. Ämma bu yalğan. Çeçnä xäzer tämuğnı xäterlätä. Häm monıñ töp säbäbe Rusiäneñ Çeçnä kampaniäsen nigezsez totqarlawlar, keşelärne öylärennän tönlä köç belän alıp kitülär, azaplawlar, üterülär, köçläwlär, urlawlar häm rişwät belän alıp baruı. Rusiäneñ mäxkamä sisteması mondıy räximsezleklärgä qatnaşqan soldatlarnı cawapqa bik siräk oçraqta ğına tartuı belän ışanıçnı yuğalttı.
Xoquq yaqlawçı Human Rights Watch oyışması isäpläwençä, Çeçnädä här ay sayın 60-lap çeçen (kübesençä yäş it-at) köç belän alıp kitelä. Russiä xakimiätläre monıñ öçen Çeçen suğışçıların ğäyepli. Ämma bitlek kigän banditlar törkemeneñ Rusiä xärbiläre kontrolendä bulğan cirlärdä keşe urlaw öçen maşinalarğa utırıp irekle xäräkät itüe aqılğa sıyarlıq närsä tügel. Alıp kitelgännärneñ bik siräge genä kire qayta. Anda 49 kümäk qäberlektä barlığı 3 meñläp mäyet tabılğan.
Şul uq waqıtta Çeçnä xäräbä xälendä qala birä. Yaña buın çeçen balaları qurqu, yortsızlıq häm yarlılıqtan başqa berni kürmi üsä. Küpläre yätim. 1 millionğa yaqın Çeçen xalqınıñ 200 meñe pıçraq-qızğanıç qaçaq yazmışın däwam itä. Alarnıñ kübese İnguşetiädä.
Bu ğädelsezleklärneñ berse dä itnixar şartlatularnı aqlıy almıy. Ämma alar Çeçnä qıyssasınıñ könbatışta küpçelekkä mäğlüm bulmağan yağın açıp birä.
Tınıç xalıqqa räximsezlek birüçe suğış alıp baruı belän Russiä xakimiäte intixar şartlatularğa barırday keşelär birüçe betmäs-tökänmäs çığanaq buldırdı. Ul şulay uq söyläşülär alıp barırğa yararday töple çeçennarnıñ çitläşüen tä''min itä häm mart ayındağı referendum kebek, Çeçnädä tärräqiät buluın kürsätüçe dip maqtalğan işarälärneñ mäğnäsen beterä bara. Saqlanu häm tışqı säyäsätne genä Mäskäw qulında qaldırıp Çeçen respublikasına kiñ xakimiät birüçe federal kileşü tözergä kiräk.
Çeçnä millätara nizağlarnıñ bik siräk oçraqta ğına çişerüen kürsätä. Ğäyepsez çeçennar häm ruslar ike yaqtan da yomşaqlıq häm kompromissnı pıçraq süz dip sanawçı keşelär alıp baruçı räximsez suğışqa kerep çumğan. Bu Russiäneñ iqtisadına häm demokratik mömkinleklärgä naçar tä''sir itä. Qaçaqlar lagerlarenda cäfalanuçı meñnärçä çeçen turında äytep tä torası yuq. Çeçnägä bäyle barlıq bilgesezleklär arasında ber genä bilgele närsä bar. Şimbä könge ütereş andıy ğämällärneñ soñğısı bulmayaçaq.
Rahan Menon.
Bügen tışqı dönya Çeçnä turında kübesençä Rusiä xakimiätlärennän işetep belä. Aları isä bu köräşne bik uñışlı räweştä, terrorçılarğa häm İslamçı fanatlarğa qarşı suğış dip, çeçen suğışçıların Äl-Qaidägä bäyläp sürätläp kilä. Bu, bigräk tä, 11 Sentäber waqıyğalarınnan soñ Waşingtonğa qarata uñışlı uynaldı. Näticädä, Rusiäneñ räximsez suğışın tänqitläw bette diärlek, prezident Vladimir Putin Bush administratsiäseneñ terrorğa qarşı suğışında berektäş dip tanıldı.
Kreml''neñ Çeçnäne sürätläwläre tulısınça yalğan dip äytep bulmıy. Çeçen qarşılıq köçläreneñ ber öleşe terrorğa bäyleme? Monı kire qağu mömkin tügel. Tınıç xalıqnı üterüçe häm imgätüçe intixar şartlatuların başqaça añlatıp bulmıy. Mondıy qotoçqıç höcümnärne oyıştıruçılar häm başqaruçılar İslamnıñ radikal variantına nigezlänäme? Üzläre äytüenä qarağanda, äyye, nigezlänä. Çeçnädä äl-Qaidä barmı? Bik mömkin. Ämma ruslar Çeçnägä kerüne, anıñ belän elemtäne bik nıq qatı kontrol''dä totqanğa kürä, bez monı tulısınça ışanıp äytä almıybız.
Xäbärçelärne Çeçnägä kertmäw östenä Kreml'' Russiä radiolarına häm televidenielärenä dä Putin kontrolen arttıra bara. Näticädä, suğıştağı ciñülärne häm säyäsi çişeleşkä taba tärräqiätne sürätläwçe yaxşırtılğan qıyssalar ğına söylänä. Küptän tügel Russiä Yewropada İminlek häm Xezmättäşlek Oyışmasınıñ Çeçnägä kilgän küzätüçelären annan çığarıp cibärde. Xakimiätlär şulay uq anda BMO küzätüçelären kertmäw öçen törle kirtälär quyunı da däwam itä. Çeçnägä Könbatışnıñ xoquq yaqlaw oyışmaları kertelmi.
Şuña kürä, Kreml''neñ Çeçen mäs''äläsen ğädäti terrorçılıq mäs''äläse itep sürätläw tırışlıqları aqrınlap döreslek bularaq qabul itelä bara. Ämma bu yalğan. Çeçnä xäzer tämuğnı xäterlätä. Häm monıñ töp säbäbe Rusiäneñ Çeçnä kampaniäsen nigezsez totqarlawlar, keşelärne öylärennän tönlä köç belän alıp kitülär, azaplawlar, üterülär, köçläwlär, urlawlar häm rişwät belän alıp baruı. Rusiäneñ mäxkamä sisteması mondıy räximsezleklärgä qatnaşqan soldatlarnı cawapqa bik siräk oçraqta ğına tartuı belän ışanıçnı yuğalttı.
Xoquq yaqlawçı Human Rights Watch oyışması isäpläwençä, Çeçnädä här ay sayın 60-lap çeçen (kübesençä yäş it-at) köç belän alıp kitelä. Russiä xakimiätläre monıñ öçen Çeçen suğışçıların ğäyepli. Ämma bitlek kigän banditlar törkemeneñ Rusiä xärbiläre kontrolendä bulğan cirlärdä keşe urlaw öçen maşinalarğa utırıp irekle xäräkät itüe aqılğa sıyarlıq närsä tügel. Alıp kitelgännärneñ bik siräge genä kire qayta. Anda 49 kümäk qäberlektä barlığı 3 meñläp mäyet tabılğan.
Şul uq waqıtta Çeçnä xäräbä xälendä qala birä. Yaña buın çeçen balaları qurqu, yortsızlıq häm yarlılıqtan başqa berni kürmi üsä. Küpläre yätim. 1 millionğa yaqın Çeçen xalqınıñ 200 meñe pıçraq-qızğanıç qaçaq yazmışın däwam itä. Alarnıñ kübese İnguşetiädä.
Bu ğädelsezleklärneñ berse dä itnixar şartlatularnı aqlıy almıy. Ämma alar Çeçnä qıyssasınıñ könbatışta küpçelekkä mäğlüm bulmağan yağın açıp birä.
Tınıç xalıqqa räximsezlek birüçe suğış alıp baruı belän Russiä xakimiäte intixar şartlatularğa barırday keşelär birüçe betmäs-tökänmäs çığanaq buldırdı. Ul şulay uq söyläşülär alıp barırğa yararday töple çeçennarnıñ çitläşüen tä''min itä häm mart ayındağı referendum kebek, Çeçnädä tärräqiät buluın kürsätüçe dip maqtalğan işarälärneñ mäğnäsen beterä bara. Saqlanu häm tışqı säyäsätne genä Mäskäw qulında qaldırıp Çeçen respublikasına kiñ xakimiät birüçe federal kileşü tözergä kiräk.
Çeçnä millätara nizağlarnıñ bik siräk oçraqta ğına çişerüen kürsätä. Ğäyepsez çeçennar häm ruslar ike yaqtan da yomşaqlıq häm kompromissnı pıçraq süz dip sanawçı keşelär alıp baruçı räximsez suğışqa kerep çumğan. Bu Russiäneñ iqtisadına häm demokratik mömkinleklärgä naçar tä''sir itä. Qaçaqlar lagerlarenda cäfalanuçı meñnärçä çeçen turında äytep tä torası yuq. Çeçnägä bäyle barlıq bilgesezleklär arasında ber genä bilgele närsä bar. Şimbä könge ütereş andıy ğämällärneñ soñğısı bulmayaçaq.
Rahan Menon.