Älege şähärgä 1760нчы yıllarda tatarlar da kilep urnaşa başlıy. Berençe qarlığaçlar İdel belän Çulman yaqlarınnan kilgän säwdägärlär, alarnıñ yärdämçeläre häm yalçıları bula. Şulay uq sovet çorında Rostov qalasında häm ölkäsendä tatar xalqı küpläp tamır cibärgän.
Rostov Don tatarlarğa ataqlı din bilgeçe, cämägät eşleklese, kürenekle publitsist Musa Bigievnı birgän yaq bularaq ta bilgele. Möselmannar öçen küp xezmät quyğan Musa Bigiev Rostovta 1875 yılnı tua. Qazan mädräsäsendä, Peterburg universitetında häm Könçığış dini uqu yortlarında belem ala. “Өlfät”, “Äl ğasır äl cädit”, “Waqıt”, “Şura” basmaları belän xezmättäşlek itä. 1906-07 yıllılarda Bötenrossiä möselmannar syezdın oyıştıruçılarnıñ berse bulıp tora. Anıñ küp kenä xezmätläre äle bügenge köndä dä öyränelä.Tatarstanda çığıp kilüçe “Молодежь Татарстана” gäcite baş möxärrire, “Tatarstan-Yaña ğasır” partiäseneñ Respublika yäşläre bülege citäkçese Änbär Karmeev ta Rostov Donda tuğan. Dimäk älege qala bezgä äzme-küpme ike bilgele keşene birgän.
Rostovnıñ üzenä qaytsaq, xäzerge waqıtta bu töbäktä Qazan, Penza, Qasıym, Ul'yan tatarları ğömer kiçerä. Qayber çığanaqlarda alar - 50 meñ, ikençelärendä isä 40 meñ keşe dip kürsätelä. Rostovnıñ üzendä genä dä bügen 30 meñgä yaqın tatar yäşi. Alarnıñ töp öleşe – Penza yağınnan çığuçılar.Rostov Donda ike tatar oyışması eşli. Anıñ berse 1991 yılda oyışqan “Nur”, ikençese küptän tügel tözelgän “Yaqtaşlar” oyışması. “Yaqtaşlar” oyışması citäkçese Marsel' Bagutdinov bu yaqlarğa küptän tügel genä Tatarstannıñ Leninogorski rayonınnan kilep urnaşqan. Alma-gruşa üsterüçe “Янтарная” sovxozında iqtisatçı bulıp eşli, şulay uq milli eşlärne dä başlap yöri. Üze oyıştırıp cibärgän “Yaqtaşlar” oyışması eşläre turında “Azatlıq” radiosına ul menä närsälär söyläde.
28 meñ tatar yäşägän Rostovta “Yaqtaşlar” oyışması tözergä buldıq. Şähär statusında ğına bulsa da oyışmabız küp eşlär başqara. Äle bu könnärdä genä 2 yegetebez häm ike qızıbız Tatarstanda bulıp qayttılar. Alar qaytqaç üzläreneñ uy-xislären citkerdelär. Xätta Tatarstannan qaytasıları da kilmägän ikän. Bötendönya tatar kongressınnan da yärdäm kötäbez. Alar bezgä kitaplar, şriftlar biräbez dip ışandırdılar. Şriftlar bulğaç gazeta çığara başlayaçaqbız. Älegä bezneñ ayına ber gazeta çığa, ämma ul böten taläplärgä turı kilmi.
Şunısın äytep ütärgä kiräk, bu tapşıru äzerlängändä Rostov Dondağı millättäşlärebez Sabantuy bäyrämen uzdıru eşläre belän mäşgul' ide. Anı “Yaqtaşlar” oyışması “Nur” tatar ictimaği üzäge belän berlektä oyıştıra. Milli bäyrämebez Rostovta berençe tapqır uzdırıla, çönki Penza tatarlarında Saban tuyı ütkärü ğädätkä kermägän. Bu yaqlarda mäcüsilek çorlarına uq yaz bäyräme – “Qır keläwe” ütkärü saqlanıp qalğan. Rostovta da din ähelläre Tatar ictimaği üzäge belän berlektä şuşı borınğı bäyrämne oyıştırğan. Yaqtaşlar bergä cıynalıp simez täkä satıp alalar. Yazğı saban eşläre tögällänügä, şäriğat quşqança anı çalalar. Annarı tabiğät qoçağına çığıp, uçaq yağalar. Mullalar mul igen üssen öçen namaz qıla. Ämma xäzer Rusiä töbäklärendä genä tügel, çit illärdä dä Sabantuy uzdırıla, şul nisbättän keçkenä genä itep bulsa da Rostovta da milli bäyrämebezne uzdırırğa bulğannar. Bu xaqta Marsel' Bagutdinovnıñ fikerlären tıñlap kitik.18 yül könne comğadan soñ säğät 3te şähär üzägendä urnaşqan muzey işek aldında Sabantuy uzdıraçaqbız. Anda tatarlardan tış urıslar, ärmännär häm başqa millät xalıqları da bulaçaq.Bu Sabantuynı böten qağidälärenä turı kiterep oyıştıra almadıq. Kiläse yılğa kongress häm Tatarstan Xökümäte yärdäme belän şähär külämendä zurlap uzdıraçaqbız.
İnde alda äytep ütkänebezçä, Rostov Donda berençelärdän bulıp, 1991 yılda “Nur” tatar ictimaği üzäge tözelä. Ul ölkä xakimiäteneñ yustitsiä bülegendä törtälgän. Bu milli oyışma şähärneñ näq yörägendä, Zur Baqça dip isemlängän üzäk uramında ğäcäyep matur binada urnaşqan. Oktäber inqilabına qädär öç qatlı şuşı yort İdel-Qama bank-finans oligarxiäseneñ zur banklarınıñ berse bulıp sanalğan. “Nur” oyışması qarşında üzeşçän sänğät tügäräge, yäkşämbe mäktäbe eşli. Tuğan telebezdä belem birügä kilgändä, anıñ buyınça eşlise eşlär bar ikän äle.
Xäzer Rostovta yakşämbe mäktäbe eşli. Ämma sentäberdän bez tatar telen atnasına 3-4 tapqır uqıta torğan itep oyışırırğa niätlibez. Bezneñ Qamil Sibgatulloviç digän uqıtuçı bar. Anıñ tatar telen tiz öyrätä torğan üz programması bar. Şulay uq kitaplar da qaytarttıq.
Sez “taşlar” oyışması citäkçese Marsel' Bagutdinovnı işettegez.Äye, Rostov Donda tatarlar şaqtıy yäşäsä dä, sovet zamanınnan soñ, milli häm dini tormış monda canlanıp qına kilä. İnde alda bilgeläp uzğança, yäş buınğa tuğan telebezne öyrätü öçen tatar mäktäbe açu, imanlı yäşlärne üsterü öçen mäçet torğızu, törle dini häm milli bäyrämnärebez uzdıra başlaw bu milli tormış canlanuınıñ başı ğına äle. Kiläçäktä alarnı zur eşlär ketä. Bez dä xörmätle tıñlawçılar, sezne Rostov Dondağı millättäşlärebez tormışı, alarnıñ uñışları belän tanıştırıp barırbız.Landış Xarrasova, Qazan.
