İyül ayında Qazannan Mordowiäğa ber telewidenie törkeme kilde häm bu filmnı yasaw başlandı. Qazan telewidenie keşeläre 4 kön eçendä törle rayonnarnıñ distälägän tatar awılları aşa uzdılar, keşelär belän söyläşep, awıl küreneşlären töşerep kittelär.
Berençe kön, 19 iyüldä, kön buyı Lämberä rayonınıñ 70 yıllığı bäyrämendä, yübileyğa cıyılğan kürenekle tatarlar belän intervyülar alındı. Ul könne Mordowiänıñ kürenekle tatarlarınnan kübese monda bäyrämdä ide.
Alar arasında “Yaqtaşlar” cämğıyateneñ citäkçese Şämil Bikmayıv, Lämberä rayon başlığı Käbir Älmyäşev, Mordowiänıñ sälamätlek ministrı Rafail Aşirov, professorlar Şamil Axmetov, Färit Ayzyatov, “Rosselxozbank”nıñ Mordowiädağı filialı direktorı Färit Mamin, Mordowiä möftie Räşit Xaliqov, häm başqalar.
Bäyrämdä Mordowiänıñ ataqlı sport ğäiläse äğzaları da bar ide – köräşçelär biş tuğan Xalilovlar – Qäsim, Fatix, Şämil, Änwär häm Malik.
Bötendönya tatar kongressı cibärgän telewizion törkemneñ eşe Lämberä rayonı bäyrämendä bik uñışlı buldı, tatarlar belän intervyülardan başqa alarnıñ Mordowiä başlığı Niqolay Merquşkinnan da intervyü alırğa mömkinlekläre buldı.
İkençe kön, 20 iyüldä, irtä belän telewizionçılar Aqsyun awılında idelär. Anda alar uzğan yılda ğına açılğan yaña “Räximä” mäçetendä şul mäçetne tözüçe Şämil Bikmayıv belän syüjet töşerdelär. Aqsyun awılında Şämil Bikmayıvnıñ dustı, Qazandağı “Qara altın” banqı citäkçese Rinat Abdullin da ide.
Lämberä rayonında 10 tatar awılı bar. Şulardan Lämberä, Aqsyun, Çirmiş häm Tawla awıllarınıñ küreneşläre film öçen töşerelde. Tağı Punyat, Penzyätqa, Swärbi, Şçerbaq awılları yanınnan uzıldı. Telewizionçılar Tawla awılınıñ küreneşlären ayıruça matur dip bäyäläp töşerdelär.
Şul uq könne telewizionçılar, Lämberägä qaytıp, mondağı tatar xalıq cır häm biyü “Umırzaya” ansamblen film öçen töşerdelär.
Düşämbe kön, 21 iyüldä, irtä belän Saranskida “Tatarstan” säwdä yortında töşerülär buldı. Ä töşke aştan soñ Qazan telewizionçıları Romodan rayonınıñ Altar awılına kittelär. Bu awıldağı mäçet berqayçan da, xätta sowet zamanasında da, eşen tuqtatmağan berdänber Mordowiä mäçete. Monnan başqa, bu awıl aqädemik Mirza Maxmutovnıñ tuğan yağı.
Annan soñ telewidenie törkeme Mordowiänıñ iñ tanılğan awılına, Azyurqa awılına yul tottı. Bu awılnı Mordowiänıñ, Rusiänıñ, Tatarstannıñ törle ğäzetları, telewidenie qanalları niçek kenä maqtap ta, xurlap ta kürsätmädelär. Mordowiänıñ iñ bay awılı digän närsä döres bulsa da, bu awılnı räncetüçe “waxxabitlar oyası” digän yamanatı da çıqqan ide. Çınında bu 2800 keşe yäşägän awılda tärtip, araqı eçü yuq, xalıq eşli, cidençe mäçetlären tözep beterälär inde.
Kiçkä taba telewizionçılar tanılğan tatar yazuçısı Şärif Kamalnıñ tuğan awılı Peşlägä cittelär. Anda alar mäktäpne, Şärif Kamal öye bulğan nigezne töşerdelär.
Sişämbe kön, 22 iyüldä irtä belän aqädemik Räşit Syünyäyevnıñ ätise tuğan Latış awılı küreneşlären töşerü buldı. Annan soñ telewizionçılar Mordowiänıñ iñ aldınğı xucalığı başlığı Adilä Qolesniqowa belän oçraştılar. Çelmodeyevskiy Maydan digän urıs awılında tatar xatını Adilä Färit qızı Qolesniqowa 25 yıl inde eşli häm bu awılda xäzer urtaça xezmät xaqı 4 meñ sumğa yaqın. Ä kürşe awıllarda urtaça xezmät xaqı 700-900 sum, ul da küp aylar birelmi tora.
Telewizionçılar tağı İsa awılında idelär. Anda 84 yäşlek suqır cırçı Abdulla Krotov belän syüjet töşerelde. Bu İsa awılınnın bik küp uqımışlı keşelär çıqqan, şular arasında Tatarstannıñ 30 yıllardağı sälamätlek ministrı Söläyman Yınaleyev. Söläyman ağaynı 1938 yılda Qazanda NKVD podwallarında tikşerüçe Qurbanğäliev qıynap ütergän.
Yazuçıbız Abdraxman Äpsälämovnıñ tuğan awılında, İskildä (urısçası Staroyı Allağulowo) telewizionçılar tiräsenä bik küp xalıq cıyılğan ide. Yaña Allağol awılın uzıp, telewizionçılar Teneş awılına cittelär. Monda Amerikäda yäşäwçe tatar ğälime Säit Salaxnıñ öç tuğan señelläre Rawilä häm Rawza apalar belän oçraşu buldı.
Şulay uq Amerikäda yäşäwçe tanılğan Ağilar ğäiläseneñ töp awılı bulğan Nağur awılı da filmğa töşerelde. Şulay uq Qazan qunaqları Qıştoru, Buğdal, Büleş, Dälek awılların kürep kittelär.
Yenä awılı tanılğan sport eşleklese Şämil Tarpişçev, rässam Äxmät Kitayıv, tatar emigratsiäseneñ kürenekle şäxesläre Şämsiä Apaqay, Rawil Selixmet, Ali Aqiş isemnäre belän bäylängän. Monda dramaturg Ğafur Qulaxmetov kümelgän. 2001 yılda Şämil Tarpişçev aqçasına tözelgän bua xäzerge Yenä awılına ayıruça küp yäm östäde.
Sırqıdı awılı, böyek şağirebez Hadi Taqtaşnıñ tuğan awılı, Qazan telewizionçılarınıñ marşrutında soñğı noqta ide. Monda urta mäktäp binasında Hadi Taqtaş muzeye bar. Bu awıl Taqtaş waqıtınnan birle bik keçeräygän – 1926 yılda monda 2826 keşe yäşäsä, xäzer 450 keşe genä. Alarnıñ da yartısı ğına tatar, qalğannarı monda Taqtaş isemendäge kolxozğa eşlärgä kilgän urıs, muqşı, tadjik, üzbäklär.
1930-50 yıllarda monnan tatarlar bik küp töbäklärgä taralğan. Şular arasında Uqrainanıñ iñ bay keşese dip sanalğan Rinat Axmetov, Doneskida tatarlarnıñ citäkçese Räşit Brağin, Mäskäwdä “Probiznesbank” witse-prezidentı Eldar Bikmayıvnıñ da äti-äniläre tuğan awılların taşlap kitkännär. Äbi-babalarınıñ tuğan awılları urıslaşa-muqşılaşa baruı çitkä kitüçelärne borçıy, älbättä. Şularnıñ berse, Eldar Bikmayıv, küptän tügel Sırqıdı awılı tatarlarına tapşırır öçen berniçä distä “Tatar-mişär ruxi mirası” kitabın satıp aldı.
Qızğanıçqa qarşı, waqıt azlıqtan Mordowiänıñ bik küp tatar awılları film töşerüçe telewizion törkemneñ marşrutına kermäde. Mäsälän, Temniqov rayonınıñ 16 tatar awılınnan bersenä dä elägep bulmadı. Ä bit mondağı İdi awılınnan 18 ğasır axırında ataqlı yazuçıbız Ämirxan Yenikinıñ babaları Başqortostanğa kitep Yaña Qarğalı awılına nigez salğannar. Şulay uq Yılnik, Qoçqurowo, Dubenki, Zubowa Polyana rayonnarınıñ ber tatar awılına da kerep bulmadı.
Niçek kenä bulmasın, Bötendönya tatar kongressınıñ bu yaña eşe tatar xalqına bik faydalı bulır diep toyıla. Tatarlar qompaqt räweştä yäşägän här töbäk turında qısqa ğına bulsa da, çın telewizion filmnar töşerü üze ber zur xäl. Bu filmnarnı başta Tatarstanda kürsätü, annan şul regionnarda üzlärendä kürsätü Tatarstan belän Rusiänıñ üzgä töbäklärendä yäşägän tatarlar arasındağı elemtälärne küpkä köçäyter dip kötelä.
İrek Bikkinin, Mordowiä
İrek Bikkinin, Mordowiä
