101 bitlek bu xisap uzğan yartı yılda Äfğänstannıñ xalıq iñ tığız urnaşqan könyaq-könçığış öleşendä yözlärçä keşe belän söylägännär nigezendä yazılğan. Xisaptağı mäğlümätlärne kemnär birüe iğlan itelmi. Anda politsiä, küzläw xezmätkärläreneñ häm törle xärbi citäkçelärgä buysınuçı soldatlarnıñ xalıqqa xezmät itäse urınğa talawlar, qıynawlar, köçläwlär belän şöğellänüe turında yaza. Xisapta şulay uq saqlanu ministrı Möxämmät Fähim, mäğärif ministrı Yunıs Qanuni häm elek zur köçkä iä bulğan ber qorallı törkem citäkçese Abdurrab Rasul Sayyafqa tänqitläw belderelä. Fähim wäkile isä bu xisapnı berqayçan da Äfğänstan öçen suğışmıyça çittän kilüçelärneñ döres bulmağan propagandası dip bäyäläde. Oyışma prezident Karzaiğa tänqit beldermi, gärçä qayber diplomatlar bu xoquq bozularda Karzai alıp barğan säyäsätneñ dä öleşe bar dip isäpli.
Xisapta köç qullanılğan cinayätlärneñ, säyäsi qurqıtularnıñ häm matbuğat senzurasınıñ kiläse yılğa bilgelängän saylawlarğa yanawçı qurqu xäle tudıruı turında yazıla. "Äfğänstannıñ mömkinleklär täräzäse tiz yabıla bara. Yaña konstitutsiä häm ilküläm saylawlar äzerlänep kilgändä cärbi xitäkçelär yamanlanğannan yamanaya bara... Ägär dä alarğa monı cäzasız däwam itü irege quyılsa bu bozıqlıqlar Äfğänstanlılarğa zamancha demokratik däwlät tözü mömkinlege birmäyäçäk" dielä xisapta.
Human Rights Watch kiñküläm xoquq bozularnı tuqtatırğa yardäm itü öçen Quşma Ştatlarnı Qabuldağı häm töbäklärdäge citäkçelärgä basım yasap qanunnarnı ütärgä mäcbür itärgä çaqıra. Xalıqara cämäğätçelekneñ tınıçlıq saqlaw köçlären başqalada ğına tügel, tügel töbäklärdä dä urnaştırırğa tieşlege äytelä.
Bügenge iminsezlek, keşe xoquqların bozular wäzğiäte qotılğısız küreneş tügel, bu Äfğänstandağı tabiği yäki tuqtatıp bulğısız sotsial yäki säyäsi köçlärneñ tä''sire näticäse dä tügel, bu bigräk tä Quşma Ştatlar xökümäteneñ koalitsiädäge başqa illär xökümätläreneñ häm Äfğänstan xökümäteneñ ber öleşeneñ qararları, ğämälläre häm citeşsezlekläer näticäse dielä anda.
Äfğänstanda xakimiätkä AQŞ yardäme belän kilgännärneñ häm xäzer dä anıñ belän xezmättäşlek itüçelärneñ ğämälläre öçen töp cawaplılıq Amerika östendä buluı ayırım atap äytelä.
Keşe xoquqların yaqlawçı oyışma yäş qızlarnıñ häm watınnarnıñ qorallı keşelär häm xärbi citäkçelär xökem sörgän Äfğänstanda ayıruça nıq integüe turında belderä. Anıñ äytüençä, Taliban cimerelgännän soñ xatın qızlarğa ireklek kilde dip sanalırğa tieş bulsa da, alarğa qarşı censi ezärlekläwlär şul qädär artqan ki alar öylärennän yözlären qaplamıyça çığa almıy. Çensi ezärlekläwlär säbäple xatın-qızlarnıñ belem alu, eşläw, şäxsi tormış alıp baru, sälamätleklären saqlaw mömkinleläre çiklänüe tänqitlänä.
Naif Aqmal, Praga.
Xisapta köç qullanılğan cinayätlärneñ, säyäsi qurqıtularnıñ häm matbuğat senzurasınıñ kiläse yılğa bilgelängän saylawlarğa yanawçı qurqu xäle tudıruı turında yazıla. "Äfğänstannıñ mömkinleklär täräzäse tiz yabıla bara. Yaña konstitutsiä häm ilküläm saylawlar äzerlänep kilgändä cärbi xitäkçelär yamanlanğannan yamanaya bara... Ägär dä alarğa monı cäzasız däwam itü irege quyılsa bu bozıqlıqlar Äfğänstanlılarğa zamancha demokratik däwlät tözü mömkinlege birmäyäçäk" dielä xisapta.
Human Rights Watch kiñküläm xoquq bozularnı tuqtatırğa yardäm itü öçen Quşma Ştatlarnı Qabuldağı häm töbäklärdäge citäkçelärgä basım yasap qanunnarnı ütärgä mäcbür itärgä çaqıra. Xalıqara cämäğätçelekneñ tınıçlıq saqlaw köçlären başqalada ğına tügel, tügel töbäklärdä dä urnaştırırğa tieşlege äytelä.
Bügenge iminsezlek, keşe xoquqların bozular wäzğiäte qotılğısız küreneş tügel, bu Äfğänstandağı tabiği yäki tuqtatıp bulğısız sotsial yäki säyäsi köçlärneñ tä''sire näticäse dä tügel, bu bigräk tä Quşma Ştatlar xökümäteneñ koalitsiädäge başqa illär xökümätläreneñ häm Äfğänstan xökümäteneñ ber öleşeneñ qararları, ğämälläre häm citeşsezlekläer näticäse dielä anda.
Äfğänstanda xakimiätkä AQŞ yardäme belän kilgännärneñ häm xäzer dä anıñ belän xezmättäşlek itüçelärneñ ğämälläre öçen töp cawaplılıq Amerika östendä buluı ayırım atap äytelä.
Keşe xoquqların yaqlawçı oyışma yäş qızlarnıñ häm watınnarnıñ qorallı keşelär häm xärbi citäkçelär xökem sörgän Äfğänstanda ayıruça nıq integüe turında belderä. Anıñ äytüençä, Taliban cimerelgännän soñ xatın qızlarğa ireklek kilde dip sanalırğa tieş bulsa da, alarğa qarşı censi ezärlekläwlär şul qädär artqan ki alar öylärennän yözlären qaplamıyça çığa almıy. Çensi ezärlekläwlär säbäple xatın-qızlarnıñ belem alu, eşläw, şäxsi tormış alıp baru, sälamätleklären saqlaw mömkinleläre çiklänüe tänqitlänä.
Naif Aqmal, Praga.