Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tatar telen uqıtırğa däresleklär citärlekme?


Yaña uqu yılınıñ niçek başlanıp kitüe küplärne qızıqsındıra. Uzğan yılda tege yäki bu awıl häm şähärdä yäşäwçe millättäşlärebezneñ sanı alınğannan soñ şunda yäşäwçe balalarnı nindi teldä uqıtırğa digän soraw kilep basa. Bötenrossiä can isäbe yomğaqları xäzergä basılıp sıqmasa da qayber töbäklärdäge mäğärif oyışmaları eşenä üzgäreşlär kerä.Mäsälän, Başqortstanda tatar awıllarında tuğan tel urınına başqa tel kertep uqıtu oçraqları da bar.Ä tatar telendä uqıtuda qıyınlıqlar arasında iñ yamanı –däresleklär citeşmäw. Tatarstanda yäşägän tatarlar, ğomum tatar xalqınıñ dürttän ber öleşen genä täşkil itsä , ä qalğan dürttän öç öleşe nindi mäktäplärdä, nindi däresleklär buyınça uqıy soñ digän soraw tua? Qazannan yıraqlaşqan sayın tatar kitapları sirägräk oçrıy başlıy. Tatar telendä uqu-uqıtu äsbapların, metodik qullanmalarnı tabu bik qıyın. Häm alar nigezdä Tatarstanda çığarıla. Respublikada tatar kitapların, ayırım alğanda däresleklären bastıru niçek tora ikän? Qazanda däresleklär çığaru belän mäğärif näşriäte şöğellänä. Bügen bez tağın ber yaña näşriät cimeşlärenä küz salırbız. Ul “Xäter” dip atala. “Xäter”näşriätında 2002-2003 yıllarda basılğan tatar kitapları, däresleklär belän näşriätneñ möxärrire Rezeda Wafina tanıştırdı. “Mäktäp kitapxanäse seriäse”neñ inde 15 tomı çıqqan. 2003 yıl tämamlanğançı tağın 16дан 26нчы tomğa qadär çığaçaq. Ä basmağa äzerlänep tapşırılğannarı: Kärim Tinçurin-saylanma äsärlär, ike tomlıq –XX ğasır axırı prozası. Bu tomnarda –Aydar Xälim, Fäwziä Bäyramova,Cäwdät Därzaman,Äxsän Bayan äsärläre birelä. Annan- Drama äsärläre bulaçaq. Balalar ädäbiatınıñ berençe kitabı-Şiğırlär, p'yesalar, 2е kitabı - Çäçmä äsärlär, xikäyälär, äkiätlär. Şulay uq Gölsinä Gäräyewanıñ “Sömbeläne kem belä?”dip atalğan TR mäğärif ministrlığı tarafınnan raslanğan mäktäpkäçä yäştäge Balalar baqçaları tärbiäçeläre häm muzıka citäkçeläre öçen metodik yärdämlek çıqqan.. Bu yärdämlek ike bülektän tora. Bu yärdämlektä tatar xalqınıñ yola bäyrämnäre, balalar baqçasında traditsiägä kergän bäyrämnär turında kiñ mäğlümat birelä.Şulay uq balalarnı bu bäyrämnär, yıl fasılları häm alarğa xas üzençälekle yolalar belän tanıştıru buyınça däres eşkärtmäläre dä tuplanğan. “Xäter” näşriatında şulay uq Abdulla Äsädullinnıñ “Tatar söyläme”neñ 11sıynıf balaları öçen bulğan öçençe kitabı basılıp çığa. Bu seriäneñ 9-10 sıynıflar öçen ike kitabı çıqqan ide inde. Bik yaxşı metodik qullanma. Bu öçençe kitap- rus telendä söyläşüçe balalar belän eşläwçe uqıtuçılar öçen törle künegülär, biremnär tuplağan metodik yärdämlek bulaçağı turında belderde,— “Xäter” näşriatı citäkçese Rezida Wafina. Şuşı uq “Xäter” näşriatında çıqqan “Tatarstan tarixı” kitabına terkälep tarixta berençe tapqır tarixi atlas çığarılğan ide. Anı uqıtuçılarnıñ belemen kütärü institutınıñ professorı Bulat Soltanbäkov citäkçelegendäge kollektiv äzerlägän. Tarixi atlas - ul tarixnı çağıldırğan sürätlär häm aña añlatular. Tatarstannıñ borınğı zamannardan alıp bezneñ könnärgä qädär bulğan qatlawlı tarixınıñ töp mäsäläläre yaqtırtıla. Äsbapnıñ metodik eşläneşendä uqu-uqıtunıñ aktiv formaların qullanu küzdä totılğan, illyustratsiälär, qartalar kertelgän. Ul härber kitapqa terkätelgän. Tatar telendä andıy atlaslar yuq ide äle. 24000 danä tiraj belän çıqqan bu atlas, tarixnı uqıtır öçen ber caylı ğına qullanma buldı, häm ul Tatarstanda yäşägän häm 10-11сыйныфларда uqığan uquçınıñ härberenä citärlek. Tatar kitaplarınıñ basılıp çığuı turında TR mäğärif ministrlığınıñ uqu äsbapları häm regionnar belän xezmättäşlek itü bülege mödire Änisä Morozova belän dä söyläştek. Änisä xanım äytüençä, elek kitaplar turında mäğlümat 30 regionğa taralsa , kimi-kimi 15кә qalğan ide. Äle xäzergä 3-4 region belän genä xezmättäşlek urnaştırıldı,-dide ul.Tömän., Tubıl,Udmurtiä, Ul'yanovskiy ölkäsenä, Penzağa-barlığı 49 meñ sumlıq kitaplar taraldı. Mäsälän, Kirov ölkäseneñ Malmış mäktäbendä tatar tele 3сәгать uqıtıla., Samaranıñ “Yaqtılıq“ tatar mäktäbendä tatar tele 4 säğät uqıtıla. Menä 6 yıl inde alar belän xezmättäşlektä eşlibez. Başqortstanda tatar mäktäpläre saqlanıp qalğan. Törle töbäklärgä duslarça aralaşu aşa, xezmättäşlek oyıştırıp yärdäm itäbez,-dide ul. Xäzer Başqortstanda tatar mäktäpläre öçen däresleklär Ufada çığarıla. Ämma Başqortstan “Kitap ” näşriatı bastırğan kitaplarnıñ eçtälegen açıp qarasañ , anda kübräk başqort xalqınıñ tormışı, ğöref-ğadätläre turında yazılğan , kübräk başqort yazuçılarınıñ äsärläre birelgän. Misal öçen “Rodnoy Başqortstan”, “Başqortstan –Tuğan cirgenäm.” Şuña kürä dä inde tatar balaları “Yuğarı uqu yortlarına uqırğa keräbez”,- dip Qazanğa kilsälär,- “Belemegez say, - dip, qaytarıp cibärälär. TR “Mäğärif” kitap näşriatında 2003 yılda 42 isemlektä tatar telendä däresleklär çıqtı häm äle bu yıl tämamlanğançı tağı 8 isemlektä basılıp çığası däresleklär bar. Tatar telen uqıtu, törle däräcädä tatarça söyläşkän balalarnı uqıtu belän bäyle bularaq, uqıtu programmaları da törle .Tatar mäktäpläre öçen A.Yäxin “Ädäbiät”-11сыйныф öçen,Zakiev, Maksimov Tatar tele -10-11сыйныф öçen RXäydarova - Tatar tele- 1 -2 sıynıf öçen, Nuriewa -Tatar tele- 2 sıynıf öçen. Eksperimental' däresleklär: Kazıyxanovlar Matematika 1сыйныф öçen, F.Raximov 1сыйныф öçen metodika avtorı. Zaripova -Ritoriqa 1-2 sıynıf öçen . Bıyıl 2003 yılnıñ 1 sentäberenä 1-11сыйныфларда uqığan rus telle balalar öçen maxsus eksperimental' programma äzerlänä. Tatar tele häm ädäbiät däreslekläre basılıp çığaçaq. Qısqası, tatar telen uqıtu, ädäbiät, milli mädäniät buyınça däresleklär yuq disälär, ışanmağız. Alar xäzer bik küpläp çığa. Ämma sez yäşägän töbäktä däreslek , milli ädäbiät bulmasa, yäki anı qullanuçılar tabılmasa, bu inde bötenläy başqa mäs'älä. Bu xaqta ayırım söyläşergä kiräk.

Mälikä Basıyr, Qazan
XS
SM
MD
LG