Bu yulı bez sezne Qazan Däwlät Universitetınıñ ber tulay torağına qunaqqa çaqırırğa buldıq, xörmätle tıñlawçılar. Krasnaya Pozitsiä uramında urnaşqan, xalıq telendä «obşçaga» dip yörtelgän bu yortta Rusiäneñ törle töbäklärennän Qazanğa uqırğa kilgän törle millätle studentlar yäşi. Ämmä ilebezdäge borınğı traditsiä nigezendä, monda studentlar ğına tügel, ä universitetqa turıdan-turı bäyläneşe bulmağan watandaşlar da yäşäp yata ikän. Mäsälän, Sovet rayonınıñ militsiä bulege xezmätkäre Aleksandr Dardjiev.
Şunısın äytep ütärgä kiräk, uzeneñ xezmät waqıtında Dardjiev äfände başqa Tatarstan militsionerları belän Çeçnägä tärtip saqlaw maqsatı belän cibärelgän bulğan. Şul komandirovkalardan qaytqaç ul üze yäşägän tulay toraqta çeçen studentlarına ayırım mönäsäbät kürsätä başlağan. Mäsälän, alar yanınnan ütep barğanda, min sezne Çeçnädä oçratsam sezgä küsäter idem, yäisä mine kürgäç sez «smirno basıp torırğa tieşsez» dip tuzına başlağan. Läkin andıy açulı süzlär äytsä dä, ul 27-28 mart arasındağı töngä qädär ber qayçan da Çeçen studentlarına qul kütärmägän.
27 mart kiçendä Krasnaya Pozitsiä uramındağı tulay toraqtaa yäşägän studentlar uzara dömbäsläşep alğan. Älbättä, xuliganlıq ber dä maqtawlı ğämäl tügel, läkin yäşlär, studentlar arasında bula torğan xäl. Tulay toraqnıñ vaxterı suğışunı kürep militsiä çaqırğan bulğan häm berniçä minuttan patrul'' kilep citkän. Izğışu bik tiz süngängä kürä, yegetlär bernindi şikayätsez, rizalaşıp taralırğa bulalar.
Şul uq waqıtta üz kollegaların kürep, älege tulay toraqta yäşägän Aleksandr Dardjiev, min monda kem ğäyeple ikänen beläm dip Çeçen studentı İlgukayev torğan bulmäneñ işegen tibep kerep kitä. Anıñ qulında militsiäneñ maxsus qoralı -rezin tayağı bula. İlgukayevnı bulmäsennän tartıp çığarıp, kilep citkän militsiä xezmätkärläre aldında Dardjiev anı qıynıy başlıy. Başqa studentlarnıñ qıynawnı tuqtatırğa ütenülären patrul''däge militsiä xezmätkärläre tıñlamıy, çönki Dardjiev alarnıñ xezmättäşe, aña kübräk ışanıç kürsätelä. Bu qıynaw näticäsendä çeçen yegeten mi selkenüe häm gematoma diagnozı belän Qazannın 15-nçe xastaxanesenä alıp kitälär.
Qıynaw şundıy qatı bulıp çıqqaç, militsiä xezmätkärläre uzlären aqlaw öçen suğışuda qatnaşqan ber studenttan «mine İlgukayev qıynadı» digän ğariza alalar. Şulay itep İlgukayevnıñ xastaxanädän qaytuına, anı qıynağan militsiä xezmätkärenä qarşı şikäyät birer öçen Sowet rayonı eçke eşlär idaräsenä barıp citüenä, anda aña qarşı da şundıy uq diärlek ğariza yata. Ber uq waqıtta İlgukayev köç qullanu qorbanı da, qıynawçı bularaq şik astına alınuçı da bulıp çığa.
Beraz waqıt ütkäç bu eş Qazan keşe xoquqların yaqlaw üzägenä elägä, ämmä Çeçen yegete initsiativası belän tuğel, ä anıñ änise yörüläre arqasında. Şunısın äytergä kiräk, Çeçen ir keşese öçen başqa ir keşe tarafınnan qıynalu – ul zur mäsxärä, häm ğädättä andıy mäs''älälärne militsiägä barıp tügel, ä ir keşelärnen üz ara «mäs''äläne xäl itüe» aşa çişärgä tırışalar. Şuña qurä qıynalğan Çeçen yegeteneñ anası, mart ayındağı ızğışunıñ qanlı däwamınnan qurqıp, militsiä xezmätkäre Aleksandr Dardjievnı mäxkämägä birergä buldı. Keşe Xoquqların Saqlaw Üzäge başlığı Pavel Çikov süzlärençä, Tatarstanda yäşägän Çeçennarnıñ uzlären yaqlar öçen moña qädär mäxkämä yulına basqanı bulmağan.
(Audio)
Sovet rayonı prokuraturası İlgukayevnı qıynağan militsiä xezmätkärenä qarşı eş quzğatqaç, iyül başında bu eş Sovet rayonı mäxkämäsenä tapşırıla, çönki Dardjievnıñ ğäyebe citdi bularaq sanala.
Ämmä mäxkämä qarıyaçaq eş – millätkä nigezlängän xoquq bozu oçrağı bulıp tugel, ä tik militsiä xezmätkäre tarafınnan artıq köç qullanu oçrağı bulıp qaralaçaq. Prokuratura tikşerüçeläre tapqan dälillär belän, İlgukayevnı qıynawın çınnan ta qanunsız dip tabalar, çönki ul açulanğan militsiä ofitserı Aleksandr Derdjievqa bernindi qarşılıq kürsätmägän. Nigä ikän dip sorasağız - çeçen yegete Derdjievnıñ militsiädä xezmät itüen, häm şuña kürä başqa militsionerlarnıñ anıñ yaqlı bulaçağın belep torğan. Xoquq saqlaw uzäge citäkçese Pavel Çikov bu qıynaw milli yäisä dini tıynaqsızlıq arqasında bulıp çıqtı dip bez isbatlıy almabız di. Çönki älege eşne tikşergän prokuratura eşneñ milli mäs''älägä bäyle üzençälekläre belän qızıqsınmıy. Xoquqçılar fikerençä, yaña cinayät kodeksında urın alğan millätara näfrät taratu turında matdä, mäsälän, genotsid turındağı matdä kebek uk eş itärlek tügel, ul süz genä bulıp qala.
(Audio)
Bu xoquqıy vakuum millätkä nigezlängän diskriminätsiägä, ğadi süzlär belän äytkändä, ayırım sıyfatlarına qarap keşelärne ayıruğa, alarğa tigez bulmağan xoquqlar birügä yul aça. Çınbarlıqta, Tatarstanda yäşägän Çeçen xalqı tormışı belän qızıqsınır öçen bez Çeçen Respublikası wäkilçelege urnaşqan Xalıqlar Duslığı Yortına yul tottıq.
Çeçen Respublikasınıñ Tatarstandağı räsmi wäkile Nazarbek Samxanovnı da millätkä nigezlängän xoquqlarnın tigezsezlege bik borçıy. Üz wazıyfasın başqarğanda ul kön sayın diärlek Tatarstanda yäşägän 500 çeçen ğailäseneñ problemnarın oçrata. Nazarbek äfände süzlärençä, milläte çeçen bulğan här şäxes öçen iñ töp qıyınlıq – yäşägän urınında räsmi terkälü – propiska alu, häm andıy terkälügä ireşkäç kenä eş tabu. Bu ğadi bulıp kürengän maqsatlarğa ireşergä tırışqan waqıtta çeçen keşesenä şundıy närsä küzgä taşlana başlıy. Kiñküläm mäğlumät çaraları uylap çığarğan «çeçen terrorçısı» digän töşençä ğadi keşelär arasında böten çeçen xalqına qara tap töşerä. Nazarbek Samxanov fikerençä, bu döres tuğel.
(Audio)
Ä älegä Rusiä xoquq, tınıçlıq saqlaw köçläreneñ menä nindi ğämälläre küzgä taşlana. Soñğı berniçä yılda bulğan faciğälärdän soñ alar xäzer terrorçılarnı ezlägän bulıp kürenmilär. Böten timer yul vokzallarında, hawa alannarında, xalıq cıyıla torğan başqa urınnarda çeçennarnı maxsus iğtibar belän tikşerälär. Şuña kürä dä soñğı yıllarda terrorçılar uz ğämälläre öçen çeçen, yäisä bötenläy Kafkaz millätennän bulmağan keşelärne qullanırğa tırışalar.
Çeçen Respublikası wäkile fikerençä, Tatarstanda anıñ xalqına qarata mönäsäbät başqa töbäklärdän uñay yaqqa taba ayırılıp tora. Küp millätle respublika bularaq, Tatarstan böten xalıqlarğa qarata xörmätkä nigezlängän bertigez säyäsät alıp bara di ul.
Rusiä qannunnarına qarasaq, böten millätlär öçen tigezlek prinsibın yaqlağan dokumentlar citärlek diärgä bula. Mäsälän, Rusiä Konstitutsiäseneñ 19-nçı matdäse nigezendä, däwlät böten watandaşlarnıñ cenes, rasa, millätenä yäisä sotsial çığışına qaramastan, bertigezlegen ğarantiäli. Keşeneñ millätenä, yäisä telenä nigezlängän xoquq çikläw tıyıla.
13-nçe matdä nigezendä millät yä dinara ızğışunı arttıru maqsatı belän tözelgän oyışmalar tıyıla. Ä 26-nçı matdädä äytelgänçä, här keşeneñ üz milläten bilgelärgä, häm tuğan telendä aralışırğa xoquqı bar.
Rusiä Cinayat Kodeksınıñ 63-nçe matdäsendä äytelgänçä, millätara çıdamsızlıqqa nigezlängän cinayätlär ayıruça awır bulıp sanala.
Ä grajdannarnıñ censi, milli, dini tigez xoquqlığın bozğan öçen 200-500 minimal'' xezmät xaqı külämendä ştraf, yäisä 2 yılğa qädär törmädä totıluı qarala. 282-nçe matdä nigezendä, millät, yäisä dinara näfrät qızdırğan öçen 500-800 minimal'' xezmät xaqı külämendä ştraf, yäisä 4 yılğa qädär irektän mäxrüm itelü qarala.
Rusiä Ğailä kodeksı nigezendä, nikyax tözegendä dä millätkä, dingä yäisä sotsial çığışına nigezlängän diskriminätsiä tıyıla. Rusiäneñ Xezmät kodeksında da milli üzençälekle keşe xoquqların ayıruğa qarşı matdä bar.
Şulay itep, keşelärne millätenä yä dinenä qarap yaxşı yäisä naçar dip ayıruğa qarşı qanunnar citärlek, alarnı qullana belergä genä kiräk, xörmätle tıñlawçılar.
Böten dönya millätläre ber bersennän ayırılıp tora, ämmä bu ayırmalıqlar keşelärne qarşı quyu öçen tügel, ä kiresençä, keşelär ber berse belän qızıqsınsın, qabatlanmas üzençälegen tanısın öçen, dönyanı küp tösle, matur itär öçen birelgän. Monısı Qör''än, Bibliä süze genä tügen, tormış qağidäse. Häm bu, ni qızğanıç, haman da bozıla torğan, yaqlawğa moxtac qağidä.
İskändär Nurmi, Qazan.
Şunısın äytep ütärgä kiräk, uzeneñ xezmät waqıtında Dardjiev äfände başqa Tatarstan militsionerları belän Çeçnägä tärtip saqlaw maqsatı belän cibärelgän bulğan. Şul komandirovkalardan qaytqaç ul üze yäşägän tulay toraqta çeçen studentlarına ayırım mönäsäbät kürsätä başlağan. Mäsälän, alar yanınnan ütep barğanda, min sezne Çeçnädä oçratsam sezgä küsäter idem, yäisä mine kürgäç sez «smirno basıp torırğa tieşsez» dip tuzına başlağan. Läkin andıy açulı süzlär äytsä dä, ul 27-28 mart arasındağı töngä qädär ber qayçan da Çeçen studentlarına qul kütärmägän.
27 mart kiçendä Krasnaya Pozitsiä uramındağı tulay toraqtaa yäşägän studentlar uzara dömbäsläşep alğan. Älbättä, xuliganlıq ber dä maqtawlı ğämäl tügel, läkin yäşlär, studentlar arasında bula torğan xäl. Tulay toraqnıñ vaxterı suğışunı kürep militsiä çaqırğan bulğan häm berniçä minuttan patrul'' kilep citkän. Izğışu bik tiz süngängä kürä, yegetlär bernindi şikayätsez, rizalaşıp taralırğa bulalar.
Şul uq waqıtta üz kollegaların kürep, älege tulay toraqta yäşägän Aleksandr Dardjiev, min monda kem ğäyeple ikänen beläm dip Çeçen studentı İlgukayev torğan bulmäneñ işegen tibep kerep kitä. Anıñ qulında militsiäneñ maxsus qoralı -rezin tayağı bula. İlgukayevnı bulmäsennän tartıp çığarıp, kilep citkän militsiä xezmätkärläre aldında Dardjiev anı qıynıy başlıy. Başqa studentlarnıñ qıynawnı tuqtatırğa ütenülären patrul''däge militsiä xezmätkärläre tıñlamıy, çönki Dardjiev alarnıñ xezmättäşe, aña kübräk ışanıç kürsätelä. Bu qıynaw näticäsendä çeçen yegeten mi selkenüe häm gematoma diagnozı belän Qazannın 15-nçe xastaxanesenä alıp kitälär.
Qıynaw şundıy qatı bulıp çıqqaç, militsiä xezmätkärläre uzlären aqlaw öçen suğışuda qatnaşqan ber studenttan «mine İlgukayev qıynadı» digän ğariza alalar. Şulay itep İlgukayevnıñ xastaxanädän qaytuına, anı qıynağan militsiä xezmätkärenä qarşı şikäyät birer öçen Sowet rayonı eçke eşlär idaräsenä barıp citüenä, anda aña qarşı da şundıy uq diärlek ğariza yata. Ber uq waqıtta İlgukayev köç qullanu qorbanı da, qıynawçı bularaq şik astına alınuçı da bulıp çığa.
Beraz waqıt ütkäç bu eş Qazan keşe xoquqların yaqlaw üzägenä elägä, ämmä Çeçen yegete initsiativası belän tuğel, ä anıñ änise yörüläre arqasında. Şunısın äytergä kiräk, Çeçen ir keşese öçen başqa ir keşe tarafınnan qıynalu – ul zur mäsxärä, häm ğädättä andıy mäs''älälärne militsiägä barıp tügel, ä ir keşelärnen üz ara «mäs''äläne xäl itüe» aşa çişärgä tırışalar. Şuña qurä qıynalğan Çeçen yegeteneñ anası, mart ayındağı ızğışunıñ qanlı däwamınnan qurqıp, militsiä xezmätkäre Aleksandr Dardjievnı mäxkämägä birergä buldı. Keşe Xoquqların Saqlaw Üzäge başlığı Pavel Çikov süzlärençä, Tatarstanda yäşägän Çeçennarnıñ uzlären yaqlar öçen moña qädär mäxkämä yulına basqanı bulmağan.
(Audio)
Sovet rayonı prokuraturası İlgukayevnı qıynağan militsiä xezmätkärenä qarşı eş quzğatqaç, iyül başında bu eş Sovet rayonı mäxkämäsenä tapşırıla, çönki Dardjievnıñ ğäyebe citdi bularaq sanala.
Ämmä mäxkämä qarıyaçaq eş – millätkä nigezlängän xoquq bozu oçrağı bulıp tugel, ä tik militsiä xezmätkäre tarafınnan artıq köç qullanu oçrağı bulıp qaralaçaq. Prokuratura tikşerüçeläre tapqan dälillär belän, İlgukayevnı qıynawın çınnan ta qanunsız dip tabalar, çönki ul açulanğan militsiä ofitserı Aleksandr Derdjievqa bernindi qarşılıq kürsätmägän. Nigä ikän dip sorasağız - çeçen yegete Derdjievnıñ militsiädä xezmät itüen, häm şuña kürä başqa militsionerlarnıñ anıñ yaqlı bulaçağın belep torğan. Xoquq saqlaw uzäge citäkçese Pavel Çikov bu qıynaw milli yäisä dini tıynaqsızlıq arqasında bulıp çıqtı dip bez isbatlıy almabız di. Çönki älege eşne tikşergän prokuratura eşneñ milli mäs''älägä bäyle üzençälekläre belän qızıqsınmıy. Xoquqçılar fikerençä, yaña cinayät kodeksında urın alğan millätara näfrät taratu turında matdä, mäsälän, genotsid turındağı matdä kebek uk eş itärlek tügel, ul süz genä bulıp qala.
(Audio)
Bu xoquqıy vakuum millätkä nigezlängän diskriminätsiägä, ğadi süzlär belän äytkändä, ayırım sıyfatlarına qarap keşelärne ayıruğa, alarğa tigez bulmağan xoquqlar birügä yul aça. Çınbarlıqta, Tatarstanda yäşägän Çeçen xalqı tormışı belän qızıqsınır öçen bez Çeçen Respublikası wäkilçelege urnaşqan Xalıqlar Duslığı Yortına yul tottıq.
Çeçen Respublikasınıñ Tatarstandağı räsmi wäkile Nazarbek Samxanovnı da millätkä nigezlängän xoquqlarnın tigezsezlege bik borçıy. Üz wazıyfasın başqarğanda ul kön sayın diärlek Tatarstanda yäşägän 500 çeçen ğailäseneñ problemnarın oçrata. Nazarbek äfände süzlärençä, milläte çeçen bulğan här şäxes öçen iñ töp qıyınlıq – yäşägän urınında räsmi terkälü – propiska alu, häm andıy terkälügä ireşkäç kenä eş tabu. Bu ğadi bulıp kürengän maqsatlarğa ireşergä tırışqan waqıtta çeçen keşesenä şundıy närsä küzgä taşlana başlıy. Kiñküläm mäğlumät çaraları uylap çığarğan «çeçen terrorçısı» digän töşençä ğadi keşelär arasında böten çeçen xalqına qara tap töşerä. Nazarbek Samxanov fikerençä, bu döres tuğel.
(Audio)
Ä älegä Rusiä xoquq, tınıçlıq saqlaw köçläreneñ menä nindi ğämälläre küzgä taşlana. Soñğı berniçä yılda bulğan faciğälärdän soñ alar xäzer terrorçılarnı ezlägän bulıp kürenmilär. Böten timer yul vokzallarında, hawa alannarında, xalıq cıyıla torğan başqa urınnarda çeçennarnı maxsus iğtibar belän tikşerälär. Şuña kürä dä soñğı yıllarda terrorçılar uz ğämälläre öçen çeçen, yäisä bötenläy Kafkaz millätennän bulmağan keşelärne qullanırğa tırışalar.
Çeçen Respublikası wäkile fikerençä, Tatarstanda anıñ xalqına qarata mönäsäbät başqa töbäklärdän uñay yaqqa taba ayırılıp tora. Küp millätle respublika bularaq, Tatarstan böten xalıqlarğa qarata xörmätkä nigezlängän bertigez säyäsät alıp bara di ul.
Rusiä qannunnarına qarasaq, böten millätlär öçen tigezlek prinsibın yaqlağan dokumentlar citärlek diärgä bula. Mäsälän, Rusiä Konstitutsiäseneñ 19-nçı matdäse nigezendä, däwlät böten watandaşlarnıñ cenes, rasa, millätenä yäisä sotsial çığışına qaramastan, bertigezlegen ğarantiäli. Keşeneñ millätenä, yäisä telenä nigezlängän xoquq çikläw tıyıla.
13-nçe matdä nigezendä millät yä dinara ızğışunı arttıru maqsatı belän tözelgän oyışmalar tıyıla. Ä 26-nçı matdädä äytelgänçä, här keşeneñ üz milläten bilgelärgä, häm tuğan telendä aralışırğa xoquqı bar.
Rusiä Cinayat Kodeksınıñ 63-nçe matdäsendä äytelgänçä, millätara çıdamsızlıqqa nigezlängän cinayätlär ayıruça awır bulıp sanala.
Ä grajdannarnıñ censi, milli, dini tigez xoquqlığın bozğan öçen 200-500 minimal'' xezmät xaqı külämendä ştraf, yäisä 2 yılğa qädär törmädä totıluı qarala. 282-nçe matdä nigezendä, millät, yäisä dinara näfrät qızdırğan öçen 500-800 minimal'' xezmät xaqı külämendä ştraf, yäisä 4 yılğa qädär irektän mäxrüm itelü qarala.
Rusiä Ğailä kodeksı nigezendä, nikyax tözegendä dä millätkä, dingä yäisä sotsial çığışına nigezlängän diskriminätsiä tıyıla. Rusiäneñ Xezmät kodeksında da milli üzençälekle keşe xoquqların ayıruğa qarşı matdä bar.
Şulay itep, keşelärne millätenä yä dinenä qarap yaxşı yäisä naçar dip ayıruğa qarşı qanunnar citärlek, alarnı qullana belergä genä kiräk, xörmätle tıñlawçılar.
Böten dönya millätläre ber bersennän ayırılıp tora, ämmä bu ayırmalıqlar keşelärne qarşı quyu öçen tügel, ä kiresençä, keşelär ber berse belän qızıqsınsın, qabatlanmas üzençälegen tanısın öçen, dönyanı küp tösle, matur itär öçen birelgän. Monısı Qör''än, Bibliä süze genä tügen, tormış qağidäse. Häm bu, ni qızğanıç, haman da bozıla torğan, yaqlawğa moxtac qağidä.
İskändär Nurmi, Qazan.