Accessibility links

Кайнар хәбәр

İdeldän Tatar buğazına qädär mäğrifät küpere salıp bulamı?


Yaña uqu yılı başında Yıraq Könçığış mäktäpläre meñ yarımnan artıq kompyuter alaçaq. Yaña kompyuterlar balalar yortlarına häm yätim balalar tärbiälängän internatlarğa bireläçäk. Älege kompyuterlar, Qazannıñ "ICL-KPO VS" açıq aqsionerlıq cämğıyatendä cıyılğan. Rusiä balaları dip atalğan prezident proğramması qısalarında ütkärelgän tenderda, Mäskäwneñ kompyuterlar şirkäte KROQ ciñep çıqqan. Ä inde Qazannıñ ICL firmı, KROQ şirkäte partnerı bularaq ciñügä öleş kertkän. Şulay itep, Yıraq Könçığışqa Qazan kompyuterları kilä. Bu inde Qazan şirkäte öçen zur märtäbä. Yaponiä, Qoreyä kebek zamança texnoloğiälar ölkäsendä alğa kitkän illär yänäşäsendäge Yıraq Könçığış töbäklärendä Qazan maşinaları eşläyäçäk. Äytergä kiräk, soñğı yıllarda, Rusiäneñ Könçığış töbäklärendä,federäl proğramma nigezendä mäktäplärgä kompyuterlar cibärelä başladı.

Xabarovski krayında, mäsälän, awıl mäktäplärenä berär kompyuter birelde. Bu xäl, älbättä, mäktäp direktorlarınıñ bolay da awır tormışın tağın da qatlawlandırıp cibärde. Uquçılar öçen dä berni üzgärmäde. Çönki, keçkenä yıraq awıllarda, berençedän, kompyuter belgeçläre yuq. İkençedän, berdänber kompyuter yärdämendä ni däres ütkärep, ni 100 lägän balanı bu maşinada eşlärgä öyrätep bulmıy. Şunlıqtan, kompyuterlarnıñ urını älegä barı tik çolanda, yozaq astında dip äytergä bula. Ä inde Yıraq Könçığışnıñ şähär mäktäplärendäge xälne añlar öçen, Amurdağı Qomsomol'skiğa küz salu da citä. Ütkän yıl, nihäyät, şähärneñ här mäktäbendä qom'yüterlar belän cihazlandırılğan klasslar açıldı. Meñ—meñ yarım uquçısı bulğan mäktäplärgä, federäl qaznadan bülengän aqçağa, 6—şar kompyuter birelde.

Läkin problemnar şul uq, informatiqa uqıtuçıları da citmi, bik eş watılıp torğan texniknı mäktäplärdä tözätä belüçe dä yuq. Qayçan kompyuterda eşlärgä öyrätälär bezne dip, kerep qarap çığırğa ğına bulsa da röxsät sorap klass işege töbendä toruçı balalarnı küzätü dä hiç şatlandırmıy. Qomsomol'ski mäktäplärendä informatiqa däresläre ölkän klasslarda ğına alıp barıla. Qalğan waqıtta telägän uquçılar öçen tüläwle qurslar ütkärelä.Anısı da mäktäptä kompyuterda eşli belgän uqıtuçı bulsa ğına. Mäktäplärdä kompyuterlardan faydalanğan oçraqta da, alar ya yazu maşinası bularaq qullanıla, yäisä kompyuternıñ üzen öyränep utıru belän çiklänelä. Ä bit kompyuter uquçılarğa kitap—däftärne dä, zur kitapxanälärne dä alıştıra ala. Döres häm tieşençä faydalanğan oçraqta, mäğlümat tuplaw, cir şarınıñ teläsä qaysı noqtasında yäşäwçelär belän aralaşu çarası da bit ul kompyuter. Älbättä, internetqa çığu mömkinlegeñ bulsa inde. Yıraq Könçığış töbäklärendä älegä bu turıda xıyallanırğa ğına qala. Menä ber genä faqt. Amurdağı Qomsomol'skinıñ ber mäktäbe dä internetqa totaştırılmağan. Rusiä töbäkläreneñ küpçelege öçen ğädäti xäl bu. Mäktäplärdä kompyuterlar buldıru, älbättä, yaxşı. Läkin alarnı eşlätü, qaraw, kompyuterlardan kirägençä faydalanu — şaqtıy çığımnar tälap itä. Mäktäplärdä andıy aqça yuq. Qadrlar da äzerlänmägän. Kiräkle proğrammalar da yazılmağan. Boları inde böten Rusiä külämendäge problemnar.

Şunsı qızıq, bügenge köndä Yıraq Könçığış federäl oqruğına kompyuterlar cibärep yatqan, Tatarstannıñ üzendä, Qazan mäktäplärendä xällär niçek soñ? Çiksez mäğlumat çığanağı, aralaşu instrumentı bulğan internet çeltärenä Tatarstan mäktäpläre totaşqanmı? Här uqıtuçı häm uquçığa internetta eşläw mömkinlege tudırılğanmı? Ğomumän, milli problemnarnı xäl itüdä internetnıñ role nindi? Bu sorawlarğa cawap ezläp Qazanğa kildem Monda min şaqtıy ğıybrätle xällär kürdem. Tatarstanda mäktäplärne kompyuterlaştıruğa kübräk iğtibar birälär ikän. Ğomumıy citeşsezleklär dä bar. İñ möhime, barı Tatarstanda ğına tatar tele, tatar mäğrifäte zamança texnoloğiä, kompyuterlar dönyasına çığa ala. Ezlänü häm oçraşular näticälären kiläse tapşıruğa qaldırıp torıyq.

Tatarstan mäktäplären kompyuterlaştıru, alarnı internet çeltärenä totaştıru problemnarı niçek xäl itelä soñ?

Zamança texnoloğiälar qullanıp tatarlarğa aralaşu, milli mirasnı, tuğan telne, tarixnı öyränü mömkinlege tudırılamı?

Älege sorawlarğa cawap ezläp, Qazan şähäre mäğärif idäräseneñ mäğlümati—diağnostiqa üzägenä kildem. Bu üzäk 1999 yılnı açılğan. Zamança elektron texnoloğiäläre — kompyuter, elektron poçta, internetnı mäğärif sistemına kiñ qullanışqa kertü yünäleşendä eşlägän üzäk, şähärneñ Zur Qızıl uramında urnaşqan.

Qayçandır balalar baqçası bulğan iske genä binanıñ ikençe qatına kütäreldem. häm üzäk direktorı Mödäris äfände Qayumovnı ezläp taptım. Tumışı belän Saba rayonınnan bulğan Mödäris äfände Leningrad uniwersiteteneñ filosofiä faqültetın tämamlıy. Anıñ 18 yıl ğömere Sankt—Peterburgta ütä. Milli xäräkättä başlap yöri ul. Mödäris äfände Peterburg tatarlarınıñ Nur cämğıyate räise bula. Rus mäktäbendä tatar balaları öçen ayırım klasslar aça, yäkşämbe kön mäktäbe oyıştıra.

Çit möxittä tärbiälängän yäşlärneñ tatar dönyasına barı tik internet aşa kerä aluların añlıy. Milli xisle eşquar Mödäris Qayumov internet tatar yäşlären çirattağı ruslaştıru çarası bulıp qalmasın ide dip borçıla.

Ul 1996 nçı yılnı Qazanda 2 nçe Bötendönya tatar Kongressı aldınnan ütkän konferensiädä çığış yasıy. İnternetta tatar möxite buldırunıñ ähämiäten añlatırğa tırışa.

Şul waqıtta xıyalında tuğan tatarlarnı kompyuterlaştıru häm kompyuterlarnı tatarlaştıru proyıqtların Mödäris Qayumov barı tik Qazanda ğına tormışqa aşıra alaçağın añlıy.

Qazanda Tamğalar sistemı institutı oyıştıra. İnstitut dip atalğan bu cämğiättä äle dä bik küp proyıqtlar eşlänä. Mäğärif sistemına qağılışlıların öleşçä bulsa da tormışqa aşırırğa cay çığa.

Peterburgtan Qazanğa qaytqan Mödäris äfändegä, şähär mäğärif sistemın üsterü proğrammasın yazunı yöklilär. Rusiäneñ iñ zur şähärläre häm çit illärdä mäğärif sistemın üsterü täcribäsen öyränergä turı kilä. 2000 nçe yılnı Qazan deputatları qabul itkän bu proğramma Qazannıñ 1000 yıllığına ütälergä tieş.

Qazannıñ mäğlumatıy— diağnostiqa üzäge direktorı Mödäris äfände proyıqtlarnıñ berniçäsen mäğärif sistemın üsterü proğrammasına kertä ala.

Ğomümän, proyıqtlar turında ber tuqtamıy söylär ide kebek ul. Ber yaqtan qarasañ, bu proyıqtlar kibernetiqä, kompyuter texnoloğiäseneñ bügengese häm kiläçäge, ikençe yaqtan qarasañ, mäğärif sistemınıñ üseşe. Bezneñ öçen iñ möhim yağı şul. Älege proyıqtlar sibelep yäşägän tatar xalqın kompyuterlar yärdämendä berläşterä, yıraq aralarnı yaqınaytıp, millättäşlärebezgä aralaşıp yäşärgä, belem alırğa yärdäm itä. İsemnäre genä dä niçek bit alarnıñ - Bars sikerüye, Şärıq qapqası, Wirtuäl tatar gimnaziäse. Beraz ğına bulsa da milli eşlär, informatiqa belän tanış keşelär bu mawıqtırğıç süzlärne işetkäç qanatlanıp kitä. Alarnıñ küñelendä ömet çatqısı uyana, quanıçtan başlar äylänä. Ämma bu turıda salqın aqıl belän tapşıruıbıznıñ öçençe, soñğı öleşendä söyläşerbez.

Proyıqtlarnıñ berse Bars sikerüye dip atala. Bu proğramma 2005 yılğa qädär Qazan mäktäplären internet çeltärenä totaştırunı küz aldında tota. İnde äytep kitüyebezçä, eş qına kompyuterlar bulğan oçraqta da, alarnı internetqa totaştıru zur problem bulıp tora. Xätta internetqa çığunıñ törle ısulları—yulları bulğanda da. Zamana cepläre, sputnik elemtäläre —bik qıymmätkä töşä. Telefon liniäse aşa internetqa totaşu isä, Rusiägä genä xas problemğa kilep törtelä. Mäktäplärneñ kübesendä ğädättä ber genä telefon. Berdänber liniädan modem aşa internetqa çıqsañ, böten mäktäp telefonnan söyläşä almıy digän süz. Saylarğa turı kilä, ya mäktäptä telefon bar, ya uquçılar internetta gizä. Menä şundıy qatlawlı xäldän dä çığu yulın täqdim itä Qazannıñ mäğlümati— diağnostiqa üzäge. ISDN texnoloğiäse dip atala ul. Anıñ yärdämendä ber telefon liniäsendä törle elemtä qanalı buldırıla. Ber ük waqıtta teliseñ ikän telefonnan söyläş, teliseñ— internetta utır. Proyıqtnıñ bu öleşe küptän ğämälgä kertelgän. Monnan 4 yıl elek, Mödäris äfände citäklägän üzäkkä, barı ber telefonı bulğan bina birelä. Qazannıñ telefon stansiäse başqa telefon ütkärüdän baş tartqaç, üzäk belgeçläre ber çıbıqta 8 telefon nomerı häm internetqa çığu qanalı buldıra. Bügenge köndä Qazan mäktäpläreneñ 45 şe, näq menä şul texnoloğiäne qullanıp internetqa çıqqan. Dimäk, Tatarstanda barlıq mäktäplärne internetlı itü mömkinlege bar. Süz, älbättä, ğädi internetqa totaşu turında ğına barmıy. Tatarstannıñ berböten belem birü çeltären buldıru, annan faydalanu mömkinleklären tudırunı küzdä totıla.

Bars sikerüye proyıqtı Tatarstan uqıtuçıların qom'yüter texnoloğiälärenä öyrätüne dä maqsat itep quya. Başqa töbäklärdä kebek ük, Tatarstanda da kompyuter yanına qurıqmıyça utıra alğan uqıtuçılar siräk oçrıy. Ä inde üz eşendä kompyuter qullanuçı predmet uqıtuçıların ezläp qarasañ, andıylarnıñ bik az buluın añlıysıñ. Bulğan texniktan uqıtuçılar da faydalana almıy ikän, 100är millionlağan sum aqça tügep, mäktäplärne kompyuterlaştırudan ni mäğnä? Kompyuterlarnıñ bik tiz iskerüen añlağan üzäk belgeçläre, internet-mäğrifät federätsiäseneñ Mäskäwdä oyıştırılğan qursların häm INTEL şirkäte täcribäsen öyrängännän soñ, üzläreneñ uqıtu texnoloğiäsen buldırğan. Qazan mäktäplärendä uqıtuçılarnı kompyuterda yaxşı eşli belgän uqıtuçılar öyrätä. Kompyuter häm internetta eşlärgä öyrängän uqıtuçılar iğtibarsız qaldırılmıy. Alar telägän waqıtta mäğlümati—diağnostiqa üzägenä kilep buşlay internettan faydalana alalar. İnternetta mäğlümat- mäğrifät portalı tözelgän. www.kros.ru Biredä uqıtu- metodik mäğlümatlar, elektron däresleklär, süzleklär, törle uqıtu proğrammaları kergän fayllar tuplanğan. Tatarstan mäğärif xezmätkärlärenä kiräkle doqumentlar ezläp integäse yuq. İkençe zur proyıqt— Şärıq qapqası dip atala. Bu elektron kitapxanä tözü proyıqtı. Älege kitapxanä böten törki –tatar çığanaqların berläşterergä mömkinlek tudıraçaq. Tatar telen, ädäbiäten, tarixın yıraqtan torıp öyränü mömkinlege birgän proyıqt ta eşlänelgän Mödäris äfände citäklägän üzäktä. Wirtuäl tatar gimnaziäse Qazanda eşläp kilgän gimnaziälärgä nigezlänep tözelgän. Älege waqıtta anıñ inde berniçä öleşe äzer. Wirtuäl tatar gimnaziäse bötenläye belän 2005 yılnıñ fevralenä eşlänep betäçäk. Bu proyıqlar qayçan eşlänep betär häm Qazanda, Tatarstanda tormışqa aşırılır soñ? Xäzergä eşlär bik tiz bara dip äytep bulmıy. Tatarstannıñ barlıq mäktäplärenä kompyuterlar taratılğan. Dimäk, barı tik yaña texnoloğiälar qullanıp qına yäş buınğa sıyfatlı belem birep bulunı añlıylar monda. Respublikta 30—40 uquçığa 1 kompyuter turı kilä. Bu ğomum Rusiä kürsätkeçlärennän 2 tapqır diärlek kübräk. Ämma kompyuterğa quyılğan proğrammalar, alarnıñ internet päräwäzenä yalğanuı, elektron däresleklär qullanu, wirtuäl gimnaziä buldıru haman kiläçäkkä qala. Ul arada balalar üsä, kompyuterlar iskerä, tatar tele haman qorıy bara. Telefon bar, kompyuter bar, modem bar, prowayder da tabıp bula, ämma uquçılar çeltärgä çığa almıy. Tatarstanda äle çağıştırmaça eşlär yaxşı ğına, ä bezneñ Yıraq Şärıqtä? 1nçe tapşıruda äytep kitüyemçä, meñnän artıq bala uqığan mäktäplärdä barı tik 6 şar kompyuter. Xätta maxsus informatiqa klasslarında da 5 balağa 1 kompyuter turı kilä. Mäktäptäge berdänber telefonğa modem yalğaw turında süz dä bula almıy. Qazan kompyuterları kilgän Yıraq Könçığış töbäklärendä dä Qazan täcribäsen qullansalar yaxşı bulır ide. Mödäris Qayumov proyıqları yazmışında noqta quyırğa äle irtäräk. Şunsı açıq, ägär dä tatar tele, mädäniäte kompyuterlar möxitenä kermäsä, ägär dä yıraqtağı millättäşlärebez balaları internet aşa qawışa, aralaşa, uqıy almasa— bu inde tatar milläteneñ tarix arbasınnan töşep qaluı digän süz. Tatarstan çinovniklarınıñ, köndäşlek itüçe firmılarnıñ niqädär namuslı, aldınğı fikerle ikänen bilgeläw bezneñ planğa kermi. Anısın üzläre yäki başqalar qarasınnar. Ämma dönyada alla kebek quätle köç bar— ul xaqiqät. Millät zamança texnoloğiä yärdämendä genä yañara ala. Şuşı xaqiqätne berkem dä inkär itä almıy. Mödäris Qayumov eşlägän proyıqlarnıñ berse Bars sikerüye dip atala. Tatarstan häm tatar milläteneñ aq barsı sikerergä äzerlänep tä, sikermi qalsa —menä bu inde faciğa bulır ide. Ömetlärne özmiçä tapşırunı tämamlıym.

İra Tacieva, Xabarovsk-Qazan
XS
SM
MD
LG