Accessibility links

Кайнар хәбәр

Sarov-Sarıqılıç: izge Serafim ülgän, vodorod bombası tuğan şähär


Bu könnärdä Mordowiä urmannarında urnaşqan Sarov şähärendä ike möhim waqıyğa buldı. Berençese – 31 iyüldä monda Serafim Sarovskiy digän izge qartnı qanonlaştıruğa 100 yıl tulu uñayınnan prezident Putin kilep kitte. İkençese – monda 12 augustta dönyada berençe vodorod bombın şartlatuğa 50 yıl tulunı bäyräm ittelär. Rusiäda izgelär bik küp, här izgeneñ yübileyenä Rusiä prezidentı yöri başlasa, anıñ eşlärgä waqıtı qalmas ide. Nik soñ näq menä Serafim Sarovskiynıñ yübileyenä, däwlät eşlären qaldırıp, prezident Putin Mordowiä urmannarına kilep töşte? Serafim Sarovskiynıñ çın iseme Proxor Moşnin bulğan. Ul Qursk şähärendä 1759 yılda tuğan häm 1833 yılda Sarovta ülgän. Ä inde izgelär sanına anı 1903 yılda ğına kertkännär, ülgänenä 70 yıl ütkäç kenä. Putinnıñ Sarovqa kilüye yuqqa tügel, älbättä, näq 100 yıl elek, 1903 yılda, monda Serafim Sarovskiynı izge dip iğlan itü seremoniäsına Rusiä patşası Niqolay İkençe häm anıñ xatını kilgän bulğan ikän. Küzgä kürenep tora: soñğı waqıtta Rusiä tormışında borçıy torğan tendensiälar üsä bara. Putinnıñ Sarovqa kilüye dä şul tendensiälarğa kerä. Rusiä Federätsiäse monarxiäğa äwerelü qurqınıçı yuqmı ikän? Prawoslaw çirkäwne däwlät çirkäwe itep iğlan itärgä cıyınmıylarmı? Sarov şähärendä Böyek Watan suğışı waqıtında “Qatyuşa”lar öçen raketalar eşlängän, ä suğıştan soñ, 1946 yılda, monda Rusiänıñ iñ zur bulğan Sarov monastıren yabalar. Monastır'nı ğına yapmıylar, böten şähärne yabıp atom-töş qoralları eşläp çığaru üzägenä äwerelderälär. Şähärneñ isemen dä üzgärtälär: ul Arzamas-16 diep äytelä başlıy. 1991 yıldan 1995 yılğa qädär bu şähärneñ isemen Kremlev dip atıylar, ä annan soñ inde ul üzenä kire Sarov isemen qaytara. Sarov şähärendä vodorod bombın ğına tügel, Sowetlar Soyuzınıñ berençe atom bombın da eşlilär häm ul 1949 yılda şartlatıla. Monnan soñ ul waqıtta yäş ğälim bulğan Andrey Saxarov bombılarnı niçämä qat köçleräk eşläw ısulın uylap taba. Bu vodorod bombı bula häm anı 1953 yılnıñ 12 augustında Qazaxstanda Semipälatıynski poliğonında şartlatalar. Bu uñış öçen Andrey Saxarov aqädemik däräcäsenä ireşä. Xäzerge Sarov şähäre Tübän Novğorod ölkäse xaqimiätenä kersä dä, çınında Mordowiänıñ Temniqov rayonı urmannarında urnaşqan. Şähärneñ territoriäsında borın zamannarda uq keşelär yäşägän, Altın Urda waqıtında monda Sarıqlıç isemle tatar şähäre bulğan. 14 ğasır axırında bu şähärneñ bilgele bulğan soñğı xucası, Temniqov knyäzlegeneñ citäkçese, xan Bexan bulğan. Ämma 1386-88 yıllarda ul monnan küçep kitkän, çönki Ryäzän knyäzlege keşeläre monda eş qına suğış belän kilä bulğannar. Bexan Tömän qalasına küçkäç, Sarıqılıç ähämiäten yuğalta. Elekke Tömän qalası urısça Temniqov dip äytelgän. Ämma 1536 yılda Temniqov-Tömän qalasın Muqşı yılğasınıñ üzgä yağına küçerälär häm tatarlarnıñ elekke Tömän qalası urınında xäzer Starıy Ğorod dip äytelä torğan urıs awılı ğına yäşäp kilä. Bu tarixi xällär turında, Sarovnıñ elektä Sarıqılıç isemle tatar şähäre buluı turında, Sarov monastırenıñ arxivlarında bik täfsilläp yazılğan. 17 ğasır başında berençe monaxlar monda kilgäç, Sarov häm anıñ tiräsendäge böten cirlär tatar murzaları häm knyäzläre qulında bula häm alarnıñ kübese Bexannıñ turıdan-turı qawımı bula – Aqçurinnar, Qudaşevlar, Rozgildeyevlar, Tereberdeyevlar, Tutayıvlar, Yamışevlar. Böyek Watan suğışınnan soñ, Sarovta atom-töş üzäge tözeleşe waqıtında, yaña şähär tözegändä, bik küp borınğı tatar xärabäläre bötenläygä cir yözennän cuyıla. Ä inde xäzer qayber tarixçılar Sarov şähäreneñ tatarlarnıñ Sarıqılıçı tügel, ä muqşılarnıñ ber şähäre bulğanlığın isbatlarğa tırışalar. Niqolay Gribov digän arxeoloğ, Sarovnıñ bik keçkenä genä öleşen qazıp, küp kenä tabılğan törki-tatar äyberlären oyalmıyça mordwa äyberläre diep kürsätep, Sarov-Sarıqılıçta tatarlar tügel, monda gel mordwa ğına yäşägän dip isbatlarğa mataşa. Artıq ber cirdä dä mondıy zur mordwa qalası bulmağanlığı da, urıs doqumentları da bu şähärne qayçan da mordwa şähäre dip atamaw da anı hiç uñaysızlandırmıy. Şulay itep, borınğı tatar şähäre Sarıqılıç, isemen Sarov häm Arzamas-6 diep üzgärtep, Rusiänıñ töp izgese Serafim Sarovskiy kümelgän cir bulıp ta, Rusiänıñ töp qoralı – atom-töş bombıları eşläp çığarılğan üzäk bulıp ta bilgele buldı. Tik, qızğanıçqa qarşı, borınğı tatar şähärendä tatar ezlären bötenläy qaldırmasqa tırışuçılar da az tügel.

İrek Bikkinin, Mordowiä
XS
SM
MD
LG