Accessibility links

Кайнар хәбәр

<br>Färit Möxämmätşin: "Küppartiälelek köndäşlekne arttıra. Tatarstan Yaña Ğasır xäräkätennän çitläşergä uylamıym, kiresençä, bu xäräkät Berdäm Rusiägä teräk bulır. Soñğısı ilneñ iqtisadi häm säyäsi totrıqlılığın yaqlıy, şunlıqtan anıñ safına qurıqmıyça kerergä kiräk." Şähri Qazan


Tatarstan matbuğatı soñğı arada ike temanı iğtibar üzägendä totıp kilde. Berençese – 28nçe avgustta Qazanda başlanıp kitkän Çiläbe könnäre, ikençese – 30nçı avgust Respublika könen qarşı alu. Älbättä, gazetalar Mars planetasınıñ Cir şarına yaqınayuı häm bu tarixi waqiğanıñ yäşäw räweşenä, sälämätlekkä zıyan kiterüe turında da yazmıy qalmadılar. Töp temalarğa küçkänçe “Время и деньги” gazetası zurdan qubıp kütärep çıqqan keräşennär probleması turında berniçä süz äytep kitärgä kiräk. 29nçı avgust sanında oşbu gazeta “İnterfax” agentlığı mäğlümatlarına tayanıp, “Rossiä keräşennäre Putinnan häm Aleksey IIdan yärdäm sorıylar” digän mäqäläne berençe bitendä ük bastırıp çığardı. Anıñ qısqaça eçtälege - keräşennärneñ üzlären ayırım ber xalıq itep tanunı däğwälawı. 2001nçe yılnıñ oktäberendä, dip äytelä mäqälädä, keräşennär üz bilgelänüe turında deklaratsiä qabul itkännär häm ber yıl soñraq anı Rossiä keräşennäreneñ töbäkära konferensiäse xuplağan. Rossiä citäkçelärenä yullağan möräcäğätlärendä keräşennär Tatarstandağı milli şovinistik köçlärneñ moña kirtä bulıp toruın kürsätälär. Şuşı uq mäqäläneñ axırında keräşennärneñ ayırım xalıq bulıp isäplänergä tieş ikänen Rus pravoslavie çirkäwe yaqlıy digän mäğlümat ta bar. Äytergä kiräk, can isäbe alu aldınnan kütärelgän bu mäs'älä keräşennärneñ prezident Mintimer Şäymiev belän oçraşuınnan soñ çişeleş tapqan kebek ide, çönki töp däğwälar ayırılıp çığuı turında tügel, ä milli -mädäni ixtıyaclarnı qänäğätländerü turında ide. Qazan keräşennäreneñ ictimaği oyışma citäkçese Gennadiy Makarov şul uq mäqälädä bolay dip yaza: “Min bu möräcäğät turında berençe tapqır işetäm. Qazan keräşennäre soñğı tapqır 28nçe aprel'dä cıyılğannar ide, ä annarı soñ cäyge yalğa taralıştılar. Härxäldä bez älege möräcäğätne kürmädek häm anıñ turında fiker alışmadıq.”. Gennadiy Makarov fikerençä, bu Respublika köne aldınnan nindider säyäsi ağımnarnıñ xäräkäte. Qazan keräşennärneñ oyışmasınıñ citäkçese ägär dä bezneñ dini, mädäni ixtıyaclarıbıznı tulısınça känäğätländersälär, ul waqıtta bu problemalarnı kütärüçe bulmas ide. 28nçe avgustta “Время и деньги” gazetası “Keräşennär ayırım millät?” digän mäqälä urnaştırıp, Tatarstan citäkçelegeneñ bu problemağa qaraşın belderde. Respublika prezidentınıñ säyäsi mäs'älälär buyınça kiñäşçese Rafail' Xakimov keräşen mäs’äläse Tatarstandağı tınıç wäzğätne bolğatu yözennän qayber politik törkemnär tarafınnan yasalma räweştä küpertelä dip sanıy. Anıñ fikerençä, 20nçe ğasırğa tatar milläteneñ modelendä dini faktor isäplänmi başladı. Rafail' Xakimov respublika citäkçelegen bu mäs’älägä iğtibarlı buluın azsızlıqlap, keräşennär Tatarstanda yäşäwçe başqa xalıqlar kebek ük ber xoquqqa iä digän fikerne alğa sörä. Alar citäkçe postlarda, säyäsi häm mädäni tormışta aktiv eş alıp baralar. Moña östäp şunı ğına äytäse kilä: bäyräm aldınnan milli mäs'älälär caylı ğına çişelep kilgän Tatarstannı kemder deget belän buyarğa mataşa, döresräge, monda süz bäyräm turında ğına da barmıydır, kinät päydä bulğan bu möräcäğät saylaw aldınnan kürengäli torğan äkämätlärgä oxşağan.

“Şähri Qazan” gazetası 24nçe avgustta “Aq Bars” mädäni-küñel açu üzägendä “Berdäm Rossiä” säyäsi partiäseneñ Tatarstandağı töbäk bülegeneñ çirattan tış konferensiäsen ütkärü turında yazıp çıqtı. Gazeta partiäneñ säyäsi sovetınıñ yaña räise Tatarstan parlamentınıñ spikerı Färit Möxämmätşinnıñ şunda äytkän süzlären kiterä: “Küppartiälelek köndäşlekne arttıra. “Tatarstan Yaña ğasır” xäräkätennän çitläşergä uylamıym, kiresençä, bu xäräkät “Berdäm Rossiä”gä teräk bulır. Soñğısı ilneñ iqtisadi häm säyäsi torıqlılığın yaqlıy, şunlıqtan anıñ safına qurıqmıyça kerergä kiräk.”

“Berdäm Rossiä” firqäseneñ citäkçelegen alıştıru Respublikanıñ säyäsi tormışında iñ sensatsion waqiğa buldı dip yazdı soñğı sanında “Звезда Поволжья” gazetası. Anıñ xäbärçese fikerençä, Mäskäw moña bik qatı qarşı torğan ikän. Läkin Şäymiev täcribäle säyäsätçe bularaq, Mäskäw qulına mondıy zur rezerv birergä telämägän häm tormış mantıyğı anı Färit Möxämmätşinnı Tatarstanda “Berdäm Rossiä” liderı itep quyarğa mäcbür itte dip sanıy gazeta. Mäqäläneñ avtorı Räşit Äxmätov inde xäzer Möxämmätşin Şäymievneñ räsmi warisı buldı dip şiklänmiçä yaza. “Äylänep kilü” isemle bu mäqälädä gazetanıñ citäkçesenä genä nindider kanallar aşa mäğlüm bulğan, bay fantaziä belän suğarılğan qızıqlı farazlar da şaqtıy. Xäzer Tatarstan cirlegendäge “Dumağa saylawlar Şäymievneñ köçle kontrole astında, häm yaña fraksiä iskesenä qarağanda küpkä köçleräk bulır”, - dip yaza jurnalist. Bu fraksiägä, anıñ fikerençä, Zilä Wälieva, Marat Galiev, Rafail' Xakimov, İvan Graçev keräçäklär. Moña qarşı “yäşäp qarıyq, küz kürer” diäse kilä.

Pänceşämbedä çıqqan “Tatarstan yäşläre” gazetası “Kitmibez!” digän zur mäqälä bastırıp çığardı. Anıñ avtorı usal telle jurnalist İskändär Siraci Penza tatarlarınıñ gubernator Vasiliy Boçkarev belän bulğan mönäsäbätlärenä analiz yasıy. “Qaraqlar, banditlar, cinayätçelär…” – Penza ölkäse gubernatorı Vasiliy Boçkarev tatarlar turında söylägändä änä şundıy süzlär qullana ikän. Xäyer, gubernator süz belän genä çiklänmiçä, tatarlarnı qısrıqlawda şaqtıy eşlär dä maytara. Soñğı yıllarda gubernator äfändeneñ şäxsi “tırışlığı” belän yarıysı uq cimerelgän iqtisad öçen dä tatarlar häm yähüdlär gäyeple ikän. “Boların ul cayı çıqqanda räsmi mönbärlärdän dä qıçqıra dip bik ük ışanıp citmägän idem. Penza yaqlarına barıp çıqqaç çınbarlıqnıñ küpkä qurqınıçraq ikänenä kürdem” dip yaza jurnalist. İskändär Siraci mäqäläsendä baytaq faktlar häm dälillär kiterä.

Gubernatordan cäber-zolım ğına kürgän tatarlar Tatarstan prezidentı Şäymievtan yaqlaw tapmaqçı bulalar. Bu niätne tormışqa aşıru öçen Penza ölkäsendä milli-mädäni moxtariät (avtonomiä) tözü häm monda Tatarstannıñ wäqälätle wäkillegen açuğa ireşergä uylıylar. Şuşı yılnıñ 22 nçe aprelendä 70tän artıq delegat, ölkänneñ iñ möxtäräm zatları, Penzanıñ “Заря” mädäniät yortına cıyıla. Ämma alarğa eçkä kerergä nasıyp bulmıy – işeklär bikle. Direktor arenda öçen aldan tüläp quyğan aqçanı qaytarıp birä häm gubernatornıñ bu cıyınnı ütkärüne tıyuın xäbär itä. Aldağı könne genä ölkä xakimiäteneñ qotlaw xatı alğan delegatlar aptırap qalmıy, cıyılışnı şunda, basqıç töbendä ük uzdıra, ustav qabul itä, moxtariätneñ räise itep Kyazım Döberdievnı saylap quya. Gubernatornıñ tatarlarğa qarşı zakonsız ğämälläre xaqında “Аргументы и факты”, “Любимый город”, “Комсомольская правда” gazetaları äledän äle yazıp toralar ikän. Barı tik “Московский комсомолец” cirle tatarlarnıñ yulbaşçılarınnan berse bulğan Döberdievqa qarşı mäqälä bastırğan. Soñınnan avtorları üzläre ük, bu yazmanıñ gubernator quşuı buyınça eşlängän, tüläwle mäqälä buluın äytep, ğafu ütengännär. Mäqälädän kürengänçä tatarlar xaqiqät ezläp, Rusiä prezidentı xakimiät başlığı A.Voloşinğa, möfti Rawil xäzrät Gaynetdinğa, Tatarstan Prezidentı Şäymievkä, Rusiä Däwlät Duması deputatı Fändäs ağa Safiullinğa, prezident Putinnıñ İdel buyı federal' okrugındağı wäkile Kirienkoğa xatlar yullağannar. Ämma, Fändäs Safiullin äytkänçä, gubernator ömetsez keşe ul. İskändär Siraci mäqäläsen bolay dip tämamlıy:

Penza ölkäsendä tatarlarnı şulqädär qısalar ki, inde urıslar da tüzmägän – ölkäneñ Baş Federal' inspektorı V.Fomin häm gubernator V.Boçkarev isemenä açıq xat belän matbuğat bitlärendä möräcäğät itkännär, töbäkneñ 17 iñ kürenekle şäxese qul quyğan xatta bu ğädelsezlekne tuqtatunı taläp itkännär.

Oşbu mäqälä ber yaqtan ğäcäpländersä, ikençe yaqtan näfrätländerä. Qızğanıçqa qarşı Rusiäneñ qayber töbäklärendä tatar cämğiätläre, şähär-ölkä administratsiäläre belän urtaq tel tabıp eşli almıylar. Monda at ta da bar, tärtä dä bar dip äyter ideñ, läkin Penzada eşlär başqaça.

Ä menä Qazanda başlanıp kitkän Çiläbe ölkäse könnäre, şunıñ qısalarında uzğan tügäräk öställär bu töbäktä yäşägän tatarlarğa mönäsäbätlärneñ başqaçaraq toruı xaqında söyli. Xäyer, Çiläbedä dä, tatar mäktäpläre citeşmi, radio-teletapşırular yuq däräcädä, läkin anda bu problemalarnı çişü teläge bar. Monısı ömetne özmi.

Räsmi matbuğat xäbär itkänçä, Çiläbe ölkäseneñ delegatsiäsendä 200 artıq keşe bar. Qunaqlar 3 kön eçendä Qazannıñ iñ istälekle cirlärendä, iñ köçle şirkätlärendä, iñ matur konsert zallarında alar öçen maxsus tözelgän programmalarda qatnaşaçaqlar. Çiläbe ölkäsennän kilgän zur delegatsiägä respublika citäkçeläre ayırım iğtibar kürsätälär. Monı matbuğat bitlärennän dä kürep bula. Vizit kiñ yañğıratıla. Şulay da bu könnärdä Qazanda BDB häm çit illärdän kilgän 48 jurnalistnı da onıtmağannar. Alarnı şähär xakimiäte başqalıbız belän tanıştırıp yöri. Respublika könenä Mäskäwdän 40lap ilçe kilergä tieş ikän. Bäyräm çaralarınıñ qayda häm qayçan uzası xaqında respublika gäcitläre qat-qat yazıp çıqtılar.

“Восточный экспресс” gazetasınıñ comğa sanında iğtibarnı cälep itärlek külämle interv'yu – Mintimer Şäymiev belän. “Bez altın urtanı taptıq” (“Мы нашли золотую середину”) dip atalğan yazmada Tatarstan prezidentı gazetanıñ baş möxärrirenä küp närsälärne açıqtan–açıq söyli. İnterv'yuda tatar tarixına qağılışlı mäğlümat bar. Tatarlarnıñ milli üzençälege turında Şäymiev bolay di: “Eş söyüçän, qayğırtuçan häm belemgä omtıluçan. Demokratiägä Tatarstan prezidentın berençe çiratta akademik Saxarov ürnäge ettergän. İnterv'yuda şulay uq respublikadağı milli balansnıñ buluı turında fikerlär yañğırıy. Tatarstannan çittä yäşägän millättäşlärebezne dä iskä alıp, Şäymiev alarnıñ problemaların çişüne ber Tatarstan ğına üz östenä alalmıy, monda üzäkneñ dä yärdäme kiräk dip äytkän. Yazmada Bötendönya tatar kongressınıñ Başqarma komitetı eşe dä uñay bäyälänä. İnterv'yunıñ axırında Mintimer Şäymiev üz balaların iskä alıp “alar säyäsätkä qatnaşmayaçaqlar. Min härwaqıt üz tuğannarıma qarata qatı buldım” dip äytkän.

Bu könnärdä matbuğat respublikanıñ ütkäne, bügengese, kiläçäge turında küp yazmalar birä. Suverenitet süze azraq qullanılsa da, bäyrämneñ masştabları, bay eçtälege uzğan yıldağılardan berdä kim bulırğa oxşamağan.

Damir Ğısmetdin

XS
SM
MD
LG