Accessibility links

Кайнар хәбәр

Berlinda Tatar Mädäniäte Könnäre bara


Xörmätle tıñlawçılar, şuşı könnärdä Germaniä başqalası Berlinda Tatar mädäniäte könnäre bara. Berlinnıñ tatar-başqort üzäge Yevropa mädäniätläre muzee belän berlektä äzerlägän bay programma qısalarında ike atna buyı törle kürgäzmälär, muzıkal, ädäbi kiçälär, oçraşular ütä. Avgustnıñ 30nda başlanğan çaralar yäkşämbe, 14 sintäber könne tämamlana. Tatar Könnärneñ açılu tantanasında Berlinda Ali Gilmi bulıp qaytqan ide. Xäzer sezgä anıñ şul turıda yazmasın täqdim itäbez.

Berlindağı tatar-başqort üzäge belän bez küptännän tanış häm anda yul töşkän sayın, millättäşlärebezne kürep, xällären beleşep çığarğa tırışabız. Menä bu yulı da, Berlinda Tatar mädäniäte könnäre turında işetkäç, Germaniägä burunı forsat itep, Berlinğa suğılıp çığarğa buldım. Döresen äytkändä, bu çaranıñ alay uñışlı bulasın kötmägän idem. Xäzer isä äytä alam, avgustnıñ 30nda bäyräm şawqımında qaynağan Qazanda tügel, ä yıraq Berlinda buluıma hiç kenä dä ükenmim... 15 minutlıq tapşıruda kiçäneñ bar waqiğaları turında söyläp beterü mömkin tügel. Min sezne, xörmätle tıñlawçılar, hiç yuğı anıñ ruxı belän tanıştırıp kitäm...

30 avgust - Berlin muzeylarında ozın tönnär köne - muzeylar tönge 3kä qädär eşli. Tatar mädäniäte könnäre näq menä şul tönne Berlinnıñ Yevropa mädäniätläre muzeyı binasında açıldı. Küz aldına kiteregez, kiçke sägät 7lär, cılı Berlin kiçe. Binadan tirä yaqqa tatar moñı yañğırıy...

(köy)

Muzeynıñ zur zalı qunaqlar belän şığırım tulı. Utırırğa tügel, basıp torırğa urın yuq. Germaniäneñ törle qalalarınnan kilgän tatarlar, tatar belän qızıqsınuçı almannar, başqa millät wäkilläre. Tatar başqort üzäge räise Räis Xälilov, üzäkneñ äğzaları Venera Vağizova, İldar Xarisov, başqalar milli kiemnärdän kiengännär, qunaqlarnı qarşı ala. Muzey bülmälärendä Berlinda yäşäwçe tatar rässämnarı: Şamil Ğimaev, Räis Xälilov, Nuriä Xadeeva, Renata Tumarova, Cämilä Hergenreder räsemnäre elengän. Tatarnıñ mädäniäten, tarixın, kön-küreşen sürätlägän äyberlär, küplären Berlin tatarları üzläre alıp kilgän, ata-babalarınnan qalğan, miras itep saqlağan qäderle äyberläre...

Kiçä tatarnıñ gimnına äylängän Tuğan Tel cırı belän başlanıp kitte. Yevropa mädäniätläre muzee direktorı Konrad Vanya, Türkologiä institutı citäkçese Barbara Kellner-Heinkele, Rusiä ilçelege wäkile Dmitri Balandin qotlaw çığışları yasadı. Dmitri äfände, üzeneñ çığışında, Rusiäne tatarsız küz aldına kiterep bulmıy, digän süzlär äytte. Amerikada üskän millätäşebez, xäzer Germaniädä yäşäwçe tanılğan pianist Söyembikä Elibay Röstäm Yaxin äsärlären başqardı. Tamaşaçılar Söyembikä xanımnı qaynar alqışlar belän qarşıladı. Kazaxstanda üskän Räfiq Abdrazakov qurayda Röstäm Yaxin, Almaz Monasıpov, Şamil Şärfullin äsärlären başqardı. Anıñ da här başqaruwı alqışqa kümelde.

(Qurayda - Rafiq Abdrazakov, fortepianoda – Larisa Polender)

Tatar könnäre dip atalsa da, bu kiçtä, älbättä, başqort köyläre dä yañğıradı. Tatar-başqort mädäniätenä mökibbän kitkän etnograf, alman qızı Eva Maria Flashar is-kitmäle matur itep başqort biyüwen başqardı. Başqarıp qına qalmadı, biyülärneñ mäğnäsen-fälsäfäsen añlatıp birde.

(Eva Maria Flashar söyli häm bii)

Muzıka belgeçe İldar Xarisov, alman qunaqların tatar awazların äytterä-äytterä, üzençälekle ber tamaşa kürsätte.

(tamaşadan özek)

Tel belgeçläre Elmira Miftahova häm Älif Dilmaç "Tatar xatın-qızları: 1001 şähes" isemle çığış äzerlägän. Zur ekranda sürätlär kürsätep, kürenekle tatar xanımnarı turında söyläde. Şuşı çığıştan soñ min Elmira belän söyläşep aldım:

(Elmira Miftaxova)

Ul arada kiçä däwam itte. Qunaqlar ber bülmädän ikençesenä, äle ber äle ikençe tamaşa qarap yörde. Aşxanägä töşep, qoş tele belän çäy eçkän arada täsirat belän urtaqlaştı. Ber-berse belän tanıştı.

Tanılğan rässam, ike Germaniä berläşkännän soñ Berlin diwarın bizäw aksiäsendä qatnaşıp tarixqa kerep qalqan, Şamil Gimaev bu kiçtä berniçä sifatta açıldı. Mosafir qart qiäfätendä kiengän Şamil, arqası sızlawğa qaramastan, pantomima kürsätte. Moña östäp, ul tağın muzıka belän dä şögellänä ikän. "Xacğa baru" dip atalğan yaña lazer tälinkäsen täqdim itte. Urta ğasır, alman, ingliz, tatar köylärennän torğan bu cıyıntıqnıñ ideaqsın ul bulay añlattı.

(Şamil Gimaev)

Menä Xacğa baru dip atalğan bu tälinkädän ber äsär. Ul 1000 yäşlek Qazan buylap kiçek säyäsät dip atala.

(CD-dan köy yañğırıy)

İnde tön citte qunaqlar tarala başlağaç, min şuşı kiçäne oyıştıruçılarnıñ berse Venera Vağizova belän söylöşep aldım. Häm aña şundıy soraw birdem:

(Venera Vağizova)

Venera xanım äytüençä, Berlindağı Tatar könnäre uñayınnan alarğa küp kenä qotlawlar kilgän. Täbrikläwçelär arasında Germaniä kanslerı Gerhard Şröder, Azatlıq radiosınıñ berençe citäkçese Ğarif Soltan, tanılğan dirijer Foat Mansurov, tatar häm başqort tellärennän däresleklär yazğan alman ğalime, ozaq yıllar bu tellärne Berlinnıñ Azat Universitetında uqıtqan Margarete xanım Ersen-Rash, anıñ uquçısı, tatar figelennän disertatsiä yaqlağan ğalim Claus Schönig, Tatar Kongressı isemennän Damir Gismetdin.

Şuşı ğäcyep kiçädän soñ Tatar könnäre qısalarında tağın berniçä qızıqlı çara ütte. Alia xanım Taisina Alman ädäbiätendä tatar-başqort obrazları turında çığış yasadı. Hamburgta yäşäwçe Kamilä xanım Däwlätşin-Linder, ätise Tamırbäk äfände xätiräläre belän tanıştırdı. Kazan professorı Tamırbäk Däwlätşin ikençe dönya suğışı waqıtında äsirlekkä töşep, köç-xäl belän isän qala. Suğıştan soñ möxäcirlektä qalıp, fän eşen däwam itä, alman-tatar süzlege tözi.

Uzğan şimbädä Berlindağı tatar könnärenä, 81 yäşendä buluğa qaramastan Ulm şähärennän tanılğan yazuçı Mädinä xanım Mamleeva kilep kitkän. Yäkşämbedä balalar öçen tatar äkiätläre kiçäse ütkän.

Nixayät, 11 sintäber, atnakiç könne alman yegete Sebastian Ckwlinskinıñ "Tatarlar – Yevropanıñ tönyaq möselmannarı" digän çığışı. Sebastian tatar möhäcirläre turında magistr disertatsiäsen yaqlağan, "Berlindağı tatarlar häm başqortlar" dip atalğan kitap avtorı. Atnakiç könne bulaçaq çığışı aldınnan min anıñ üze belän söyläşep aldım:

(Sebastian Ckwlinski)

Berlinnan Sebastian Ckwlinski söyläde. Menä şulay xörmätle tıñlawçılar. Yäkşämbe 14 sintäber könne muzıka belgeçe İldar Xarisov, Qazan häm Qırım tatarları muzıkası turında söyliäçäk. Häm bu Berlindağı tatar mädäniäte könnäreneñ soñğı çarası bulaçaq. Minemçä, Berlindağı millätäşlärebezne bu uñışları belän çın küñeldän qotlarğa bula.

Ali Gilmi, Berlin-Qazan
XS
SM
MD
LG