Accessibility links

Кайнар хәбәр

Rinat Bilalov: «Deputatlarnıñ Mäskäw Kremle kontrol` itkän fraksiälärdä toruın iskä alsaq, alarnı ağımğa qarşı baruın kötep tä bulmıy. Häm mondıy qaraş Qazan Kremlendä qänäğätsezlek tudıra axrısı. Latin grafikası mäs’äläsendä Tatarstan Dumada mısqıl itelgäç, Mintimer Şäymievnıñ deputatlarnı, alarnı deputat itü öçen respublika böten şartlar tudırıldı, ä alar Tatarstan mänfäğätlären yaqlıy almadı, dip şeltäläwen dä iskä töşerü citä. Xäzer Dumağa omtıluçılar, anı xäterli mikän?» Восточный экспресс.


Saylawlarğa äle şaqtıy waqıt bulsa da, bu tema gäzitlärneñ berençe bitlären yawlap aldı inde. Ütkän yal könnärendä xakimiät firqäseneñ qorıltayı ütü säbäple, atna başında matbuğatta şuşı qorıltaydan xisaplar basılıp çıqtı. Annan soñ, ber şähär gäzitendä üzäk saylaw komissiäse räise belän külämle äñgämä basılıp çıqtı. Şuña östäp, gäzitlärdä qaysı saylaw okrugında niçä keşeneñ deputat bulırğa teläwe xaqında mäğlümatlar basılıp bardı.

Tatarstan Prezidentı şuşı könnärdä genä «Tatarstan xalıq deputatların saylaw» qanunına qul quydı. Bu xäbär dä küpçek gäzitlärdä basılıp çıqtı häm matbuğatta alıp barılğan saylaw aldı kompaniäsenä yaña tösmer östäde.

Восточный экспресс atnalığı Duma deputatı bulırğa telägän şäxeslär häm alarnıñ eş ğämälläre xaqında yazdı. Şunıñ belän bergä, gäzit xäbärçese, ütkän saylawlarda ciñgän deputatlarnıñ prinsipial’ mäs’älälärdä niçek tawış birüe turında da mäğlümat birä. Ğämäldäge Dumada Tatarstannıñ 9 deputatı eşli, alarnıñ kübese xakimiät firqäläreneñ fraksiälärendä torsa, 2 deputat «Narodnıy deputat» törkemendä eşli, Aleksandr Saliy kommunistlar belän bergäläp eşli, ä İvan Graçev möstäqil deputat bulıp isäplänä. İnde gäzit xäbärçese Tatarstan wäkilläreneñ latin grafikası mäs’äläsendä niçek tawış birüen tikşerep çığa. Fändäs Safiullin bu mäs’älädä tatar xalqınıñ xoquqların saqlap qalu öçen axırğaça tırışsa, şulay uq Tatarstan keşese Salimxan Äxmätxanov, kiresençä, latinı tıya torğan tözätmäne täqdim itüçe törkemdä bulğan. Atom töş qaldıqların Rusiägä kertergä mömkinlek birä torğan qanun öçen İvan Graçev, Aleksandr Saliy, Oleg Morozov häm Mixail Rokitskiydan qala, başqa deputatlar xuplap tawış birgän. Morozov belän Rokitskiy da, qarşı tawış birmägän birüen, barı tik ul könne eştä bulmağan. Küp kenä deputatlar, çeterekle qanunnı qarağanda şulay xäylä tabıp, zaldan çığıp torırğa tırışa, dip yaza Восточный экспресс atnalığı. Rişwätçelekkä qarşı köräş mäs’äläse dä küpçelek Tatarstan deputatların bitaraf qaldırğan, şuşı qanun öçen barı tik Färidä Ğäynullina häm Aleksandr Saliy ğına xuplap tawış birgän. Восточный экспресс atnalığı küzätüçese, deputatlarnıñ niçä tapqır xuplap häm qarşı tawış birülären qarap çıqqannan soñ, şunı açıqlıy: kommunistlar firqäse wäkile Aleksandr Saliy xakimiätlär täqdim itkän qanunnarğa küpçelek oçraqta qarşı tawış birgän; härwaqıt xuplap tawış birgän deputatlar arasında Nail Xösnetdinov belän Mixail Rokitskiynı atap bula. Xakimiätlär täqdimnären xuplaw bäygesendä ikençe urında Salimxan Äxmätxanov belän Sergey Şaşurin bara. Sergey äfände, oppozitsiädä toruçı keşe bulıp kürenergä tırışsa da, barı ber genä tapqır qarşı tawış birgän. Ul oçraqta da, qarşı birü räsmi xakimiätlärgä faydalı ide, dip yaza älege gäzit. Xäbärçe, İvan Graçevnı iñ möstäqil fiker yörtüçe deputat, dip, ä Fändäs Safiullinnı, iñ küp tapqır tawış birüdän tıyılıp qalğan deputat, itep atıy. Mäqälägä näticä yasağanda avtor bolay yaza: «Tatarstannıñ Dumadağı wäkilçelektän nindider berdäm törkem kilep çıqmadı... Deputatlarnıñ küpçelege, törkemneñ tügel, ä fraksiälär röxsät itkän külämdä bulsa da, üz uyınıñ alıp bardı. Deputatlarnıñ Mäskäw Kremle kontrol’ itkän fraksiälärendä toruın iskä alsaq, alarnı ağımğa qarşı baruın kötep tä bulmıy. Häm mondıy qaraş Qazan Kremlendä qänäğätsezlek tudıra axrısı. Latin grafikası mäs’äläsendä Tatarstan Dumada mısqıl itelgäç, Mintimer Şäymievnıñ, alarnı deputat itü öçen respublika böten şartlar tudırıldı, ä alar Tatarstan mänfäğätlären yaqlıy almadı, dip deputatlarnı şeltäläwen dä iskä töşerü citä. Xäzer Dumağa omtıluçılar, anı xäterli mikän?» - dip yaza Восточный экспресс atnalığı xäbärçese Rinat Bilalov.

Saylaw aldı çorında barlıqqa kilgän Курьер gäzite, saylaw aldı köräşendä üzen kürsätmäde äle, läkin şuşı gäzitne çığaruçı avtorlarnıñ yazmalarınnan, alarnıñ dönyağa qaraşların çamalap bula. Mäsälän, anda Aleksey Demin Tatarstan Däwlät Şurasında gel kiregä suqalap torğan deputat Aleksandr Ştaninnı yaqlap çığış yasadı. Ul patşa häm anıñ tirädäge keşelär xaqında äkiät uylap çığara häm ber keşegä, xalıqqa xakimiättägelärneñ serlären söyälüçe, patşa boyırıqlarınıñ döreslegendä şikländerüçe rolen birä. Demin äkiätendä, patşa şuşı tuñğısız keşegä cäza birergä teläp, üze dä awır xäldä qala.

Tatar gäzitläre turıdan turı saylaw aldı köräşendä qatnaşmasa da, milli matbuğatta saylanırğa teläüçelärgä teläkkä tartım äyberlär basıla. Mäsälän şundıy yazma bu atnada Şähri Qazan gäzitendä dönya kürde.

Äxmät Ğädelneñ Şähri Qazannıñ «İlhamiät» quşımtasında basılğan «Sirat küprenä ayaq basqançı» digän yazması iğtibarnı cälep itte. Mul tormış buldıru öçen fänni häm ğämäli ostalıq kiräk, dip yaza Äxmät Ğädel. Kadrlar bar eşneñ dä başı – digän äytemgä tayanıp, avtor, tormışıbızda kadrlar citeşmäwenä häm alarnı äzerläw qıyınlılarına tuqtala. Äxmät Ğädel yazğança, kadrlar äzerläw qıyınlığınıñ berniçä säbäbe bar : berençedän, sälätle yäşlär, tormış şartları awır bulğanğa, yuğarı uqu yortlarına kerä almıy, ikençedän, yuğarı uqu yortlarınnan tieşle äzerlege bulmağan, läkin tüli alırlıq çile-peşle belgeçlär çığa. Annan soñ, öçençe säbäp itep ul, yäşlärne üzlären kiterä. Mäsälän, xäzerge şähär balaları turında Äxmät Ğädel bolay yaza:

« Anıñ, kadrlar äzerläwneñ, öçençe qıyınlığı da bar, bu – tormışnıñ ni ikänen dä belmägän, konservatsiädä üskän, olı tormıştan, zur ideallardan çittä bulğan, dinsez, millätsez, tirän tamırsız, milli kul’turasız – qiblasız şähär balaları. Ğädättä, ul qulına sıra şeşäse totqan bula, ikençe ber töre - olı keşelär barlığına ise dä kitmiçä, üze kebek, awızına sağızlı, iserek qıznı qoçaqlap, übep, qarmalap torıp, yä eskämiäneñ keşe utıra torğan cirenä ayaqların quyıp, şunıñ terätkänendä utırıp, sügener. Mondıy balanı VUZda uqıtsañ da, eşkä quşsañ da, faydası şul qädäre genä bulır. » - dip yaza Äxmät Ğädel. Anıñ süzlärençä, şuşındıy şähär balaları, eş-xezmättä çınığıp peşkän häm üzlegennän uqırğa kergän awıl balasınıñ qapma qarşısı bulıp qına qalmıy, aña yäşärgä, uqırğa kirtä buluçılar da bar. İñ elek kadr äzerläwne qayırtırğa kiräk, dip avtor «bezgä borınğı Şumer, borınğı Törki, Yaponiä, Qıtay, Hindstan, Mämlük Ğäräbstanı, Almaniä däwlätlärendä kiläçäk buınnı tärbiäläw ısulları ürnäk bula alır ide», digän täqdim kertä. «...Törle känäfilärdä mäğlümatsız, beldeksez keşe utırsa, bälä-qazanı köt tä tor. Alay bulğaç, ni öçen soñ bu ğibrätlärne üzebez belän idärä itüçelärne saylağanda, yä bilgelägändä istä totmıybız?..» digän soraw quya Äxmät Ğädel.



Fälsäfi uylanulardan ğäcäyep xällärgä küçik. Şaqqatırğıç, qurqınıç häm keşe ıslanmaslıq xällär turında xäzer tatar matbuğatı da yaza başladı. Mäsälän Watanım Tatarstan gäziteneñ comğa sanında «Işansañ-ışan...» digän säxifädä ğadi tatar babayınıñ ülep terelüe xaqında ber yazma basılıp çıqtı. Mäqälä başqa gäzittän alıp tärcemä itelgän, xällärneñ qayda barğanın häm töp qaharmannıñ çın isemen belü mömkin tügel. Anda äkiätkä oxşağan ber qissa bäyän itelä. Yäşägän di, bulğan di ber awılda terlekçe dä, traktorçı da Mäxmüt abıy. Dingä ışansa da, mäçetkä yörmi, doğalar uqımıy. Ämma yarlılarğa qulınnan kilgänçä yärdäm itä. Ber gäyebe bulğan anıñ, salırğa yaratqan. Qısqası gäp-ğadi tormış, dip yaza gäzit. Şulay ber könne, Mäxmüt abıy eş urınına, qarawılğa bara. Yoqlarğa yata häm ber zaman ike tawış işetä, berse «Xoday täğälä anı izge keşe itep yaratqan...», di. İkençese, «Xodayğa ışansa da, ul din qanunnarın boza»- dip äytä. Mäxmüt abzıy tormaqçı bula, ämma tora almıy. Şul mizgeldä ul ülä häm ike färeştä belän tämüğqa töşä. Yulda alarğa törle waqıtta ülgän keşelär oçrıy. Alarnıñ berse färeştälärgä anıñ naçarlığı xaqında äytsä, ikençese – izgelege turında söylägän. Färeştälär uylaşqannan soñ, bu keşe doğa uqunı da beläçäk, araqını da şul mizgeldän onıtaçaq, dip anıñ canın kire tänenä qaytara. Şunnan soñ, Mäxmüt abzıy tämäkene dä, araqını da awızğa qapmas bula. Qor`änne qulınnan töşermi, äkren-äkren ğäräpçä öyränä häm uqıy başlıy. Soñınnan anıñ keşelärne däwalaw säläte açıla. «Ülep terelüdän soñ sezgä yäşäw awıraydımı, ciñeläydeme?» dip sorıy xäbärçe. Mäxmüt abzıy, awıraydı, di. Çönki xäzer ul küp belä häm üzen qağidälärne ütärgä tieş, dip sanıy. «Awır bulsa da, başqa yazmış ezlärgä yaramıy. Qıyın waqıtlarda da tüzärgä häm däşmäskä kiräk. Här süzeñä cawap birergä.. Bu bik qıyın» -dip cawap qaytarğan Mäxmüt abzıy.

Bu yazmanı Watanım Tatarstan gäzite «Işansañ-ışan...» digän säxifädä bastırıp, anıñ 100% da çın bulmawı xaqında, kisätä ide şikelle. Yänäse bez yazabız, telisez ikän – ışanasız, telämisez ikän – yuq.

Şulay itep, bu atnada urıs häm tatar matbuğatında çınğa oxşağan äkiätlär häm äkiätkä tartım çın tarixlar basıldı. Saylaw aldı çorında andıy yarım yalğan, yarım çın qıssalar küp bulır äle. Ä qaysına ışanırğa, sez, xörmätle radio tıñlawçılar, gäzit uquçılar – üzegez xäl itegez.

Bikä Timerova.
XS
SM
MD
LG