Bu yılnıñ iyül ayı urtalarında amerikan jurnalistı Robert Novak Newsday gazetında elekke diplomat Joseph Wilsonnıñ xatını Valerie Plamenıñ AQŞ Üzäk Küzläw İdaräse CİA yäşeren agetnı buluın atadı. Häm bu mäğlümätne AQŞ administratsiäsendäge yuğarı citäkçelärdän aluına işarä itte. Şuşı xäbärdän ber atna elek kenä Wilson NYT gazetında AQŞ administatsiäsen Ğiraq suğışın yaqlaw öçen ışanıçsız mäğlümätlär qullanuda ğäyepläp mäqälä bastırğan ide. Ğiraq Afrikadan uran alırğa tırışqan digän şiklänülär bulğaç CİA uzğan yılnıñ fevral ayında monı tikşerü öçen Wilsonnı Nigerğa cibärgän. Wilson tikşerülär ütkärep monı raslawçı dälillär tapmağan. Mäqälädä ul Bush administratsiäseneñ Ğiraq Afrikadan uran alırğa tırışqan digän ğäyepläwläreneñ nigezsez buluın belderä
Wilson Plamenı iğlan itü anıñ şuşı tänqit mäqäläse öçen üç alu, iğtibarnı çitkä yünältü häm prezident administratsiäsen tänqitlärgä teläwçelärneñ qıyulığın kimetü öçen eşlängän dip isäpli. Yäşeren agentnı çınnan da Aq Yort satqanmı, mäğlümätlär başqa çığanaqtan alınğanmı anısı älegä tögäl bilgele tügel. Amerikada jurnalistlarnıñ üz yäşeren çığanaqların açmaw xoquqı yaxşı saqlana häm tikşerüçelärgä jurnalisttan çığanaqnı belü qıyın eş.
Qanun nigezendä, yäşeren mäğlümätlär belän eş itüçe federal xezmätkär ul mäğlümätlärne röxsätsez iğlan itsä monıñ öçen 10 yılğa qädär törmä cäzası birelergä häm 50 meñ dollarğa qädär ştraf alınırğa mömkin.
Tikşerü eşe başlanuın Yustitsiä ministrı John Ashcroft iğlan itte:
AUDİO: Üzäk Küzläw İdaräse yäşeren mäğlümätne röxsätsez açuğa qarşı feredal qanunnıñ bozılğan bulu mömkinlege turında cinayät tikşerüe ütkärüne sorap Yustitsiä ministrlığına möräcäğät itte. Bu möräcäğätne qarap çıqqannan soñ Yustitsiä Ministrlığınıñ cinayät tikeşüläre bülege Federal Tikşerülär İdaräse yardäme belän tulı tikşerü eşlären başlap cibärde.
Demokratlar isä bu tikşerüneñ ğädel ütüe ışanıçlı bulsın öçen ike partiä wäkilläre dä qatnaşqan bäysez tikşerü ütkärüne sorağan ide. Çönki Ashcroft xakimitättäge respublikan prezident Bush tarafınnan bilgeläp quyılğan keşe. Häm ğädättä yäşeren mäğlümätlär açıluğa bäyle eşlär uñayınnan Yustitsiä Ministrlığı tulı tikşerülär açmıy.
Analitiklar fikerençä, bu tikşerü Bushqa zur säyäsi zıyan kiterergä mömkin. Ul bolay da Ğiraqnı tözekländerü eşläreneñ bik qimmätkä töşüe, anda AQŞ xärbi yuğaltularınıñ arta baruı, häm küpläp üterü qorallarınıñ tabılmawı öçen bik qatı tänqitlänä.
Aq Yort Plamenı iğlan itü turında matbuğatta äytelgännärdän arı berni dä belmäwe häm bu eşkä Buşnıñ ölkän säyäsi kiñäşçese Karl Rovenıñ bernindi dä qatnaşı bulmawı turında täqrarlıy. Wilson isä bu eşne Rove oyıştırğan bulırğa tieş digän ide.
Sişämbe könne Bush bu turıda belgän härkemne ul mäğlümätlär belän urtaqlaşırğa çaqırdı:
AUDİO: Min administratsiädäge härkemgä tulısınça xezmättäşlek itärgä quştım. Min döreslekne belergä telim.
Ämma Kongresstağı Demokratlar Yustitsiä ministrı Ashcroftqa ışanmıy häm bu tikşerü eşen barlıq taraflar da ışanğan bäysez şurağa tapşırırğa çaqıra. Senattağı Demokratlar citäkçese Tom Daschle jurnalistlarğa bolay dip belderde:
AUDİO: Bez John Aschcroftqa ışanmıybız. Min elekke yustitsiä ministrı Janet Renoğa ışana idem. Bez berär keşeneñ çınnan da federal qanunnı bozğanlığın tögäl beläbez. Şuşı ike närsäne isäpkä alğanda, minemçä, maxsus şura oyıştırıluğa bernindi şik tä bulmasqa tieş.
Ämma tikşerüne kem ütkäräçägen Yusitsiä Ministrlığı saylıy. Häm demokratlar bu eştä kongressnıñ qatnaşuın ni qädär nıq teläsälär dä alarnıñ uñışqa ireşüe bik ikele. Çönki Kongressta respublikannar küpçelekne täşkil itä. Respublikannar isä demokatlarnı bu nizağnı säyäsi maqsatlar öçen qullanırğa tırışuda ğäyepli.
Ashcroft bu tikşerüdä qatnaşaçaq keşelär möhim däwlät mänfäğätlärenä qarağan häm yäşeren mäğlümätlärne röxsätsez açu belän bäyle eşlärne tikşerüdä zur täcribär tuplağan yaxşı belgeçlär dip belderde. Yustitsiä ministrı prezident administratsiäse bu eşkä bäyle bulırğa mömkin barlıq dokumentlarnı, elektron xatlarnı, telefon söyläşüläre turındağı mäğlümätlärne saqlap totırğa quşqan.
Ämma NYT yazuınça demokrat senator Charles Schumer Aq Yortnıñ Yustitsiä ministrlığınnan dokumentlarnı yuq itmäskä digän räsmi kürsätmä alğannan soñ da 12 säğät çaması anı barlıq xezmätkärlärgä taratmıy toruına borçılu belderep härber yaxşı prokuror, az ğına kiçegüneñ dä cinayätçegä dälillärne yuq itü öçen waqıt birüen añlıy dip äytkän.
Üz yazması belän bu cäncalnı başlap cibärgän jurnalist Novak düşämbe könne CNN televideniesendä bu mäğlümätne min qazıp çığarmadım, anı miña kiterep birdelär dide. Washington Post yazuınça, uzğan şimbädä prezident administratsiäseneñ ber wäkile yäşeren mäğlümätne administratsiädäge ike räsmi Wilsonğa ışanıçnı beterü öçen Novakka häm tağın berniçä jurnalistqa tapşırğan dip äytkän. Ämma bu mäğlümätlärne ber genä jurnalist bastırıp çığardı.
Naif Aqmal, Praga.
Wilson Plamenı iğlan itü anıñ şuşı tänqit mäqäläse öçen üç alu, iğtibarnı çitkä yünältü häm prezident administratsiäsen tänqitlärgä teläwçelärneñ qıyulığın kimetü öçen eşlängän dip isäpli. Yäşeren agentnı çınnan da Aq Yort satqanmı, mäğlümätlär başqa çığanaqtan alınğanmı anısı älegä tögäl bilgele tügel. Amerikada jurnalistlarnıñ üz yäşeren çığanaqların açmaw xoquqı yaxşı saqlana häm tikşerüçelärgä jurnalisttan çığanaqnı belü qıyın eş.
Qanun nigezendä, yäşeren mäğlümätlär belän eş itüçe federal xezmätkär ul mäğlümätlärne röxsätsez iğlan itsä monıñ öçen 10 yılğa qädär törmä cäzası birelergä häm 50 meñ dollarğa qädär ştraf alınırğa mömkin.
Tikşerü eşe başlanuın Yustitsiä ministrı John Ashcroft iğlan itte:
AUDİO: Üzäk Küzläw İdaräse yäşeren mäğlümätne röxsätsez açuğa qarşı feredal qanunnıñ bozılğan bulu mömkinlege turında cinayät tikşerüe ütkärüne sorap Yustitsiä ministrlığına möräcäğät itte. Bu möräcäğätne qarap çıqqannan soñ Yustitsiä Ministrlığınıñ cinayät tikeşüläre bülege Federal Tikşerülär İdaräse yardäme belän tulı tikşerü eşlären başlap cibärde.
Demokratlar isä bu tikşerüneñ ğädel ütüe ışanıçlı bulsın öçen ike partiä wäkilläre dä qatnaşqan bäysez tikşerü ütkärüne sorağan ide. Çönki Ashcroft xakimitättäge respublikan prezident Bush tarafınnan bilgeläp quyılğan keşe. Häm ğädättä yäşeren mäğlümätlär açıluğa bäyle eşlär uñayınnan Yustitsiä Ministrlığı tulı tikşerülär açmıy.
Analitiklar fikerençä, bu tikşerü Bushqa zur säyäsi zıyan kiterergä mömkin. Ul bolay da Ğiraqnı tözekländerü eşläreneñ bik qimmätkä töşüe, anda AQŞ xärbi yuğaltularınıñ arta baruı, häm küpläp üterü qorallarınıñ tabılmawı öçen bik qatı tänqitlänä.
Aq Yort Plamenı iğlan itü turında matbuğatta äytelgännärdän arı berni dä belmäwe häm bu eşkä Buşnıñ ölkän säyäsi kiñäşçese Karl Rovenıñ bernindi dä qatnaşı bulmawı turında täqrarlıy. Wilson isä bu eşne Rove oyıştırğan bulırğa tieş digän ide.
Sişämbe könne Bush bu turıda belgän härkemne ul mäğlümätlär belän urtaqlaşırğa çaqırdı:
AUDİO: Min administratsiädäge härkemgä tulısınça xezmättäşlek itärgä quştım. Min döreslekne belergä telim.
Ämma Kongresstağı Demokratlar Yustitsiä ministrı Ashcroftqa ışanmıy häm bu tikşerü eşen barlıq taraflar da ışanğan bäysez şurağa tapşırırğa çaqıra. Senattağı Demokratlar citäkçese Tom Daschle jurnalistlarğa bolay dip belderde:
AUDİO: Bez John Aschcroftqa ışanmıybız. Min elekke yustitsiä ministrı Janet Renoğa ışana idem. Bez berär keşeneñ çınnan da federal qanunnı bozğanlığın tögäl beläbez. Şuşı ike närsäne isäpkä alğanda, minemçä, maxsus şura oyıştırıluğa bernindi şik tä bulmasqa tieş.
Ämma tikşerüne kem ütkäräçägen Yusitsiä Ministrlığı saylıy. Häm demokratlar bu eştä kongressnıñ qatnaşuın ni qädär nıq teläsälär dä alarnıñ uñışqa ireşüe bik ikele. Çönki Kongressta respublikannar küpçelekne täşkil itä. Respublikannar isä demokatlarnı bu nizağnı säyäsi maqsatlar öçen qullanırğa tırışuda ğäyepli.
Ashcroft bu tikşerüdä qatnaşaçaq keşelär möhim däwlät mänfäğätlärenä qarağan häm yäşeren mäğlümätlärne röxsätsez açu belän bäyle eşlärne tikşerüdä zur täcribär tuplağan yaxşı belgeçlär dip belderde. Yustitsiä ministrı prezident administratsiäse bu eşkä bäyle bulırğa mömkin barlıq dokumentlarnı, elektron xatlarnı, telefon söyläşüläre turındağı mäğlümätlärne saqlap totırğa quşqan.
Ämma NYT yazuınça demokrat senator Charles Schumer Aq Yortnıñ Yustitsiä ministrlığınnan dokumentlarnı yuq itmäskä digän räsmi kürsätmä alğannan soñ da 12 säğät çaması anı barlıq xezmätkärlärgä taratmıy toruına borçılu belderep härber yaxşı prokuror, az ğına kiçegüneñ dä cinayätçegä dälillärne yuq itü öçen waqıt birüen añlıy dip äytkän.
Üz yazması belän bu cäncalnı başlap cibärgän jurnalist Novak düşämbe könne CNN televideniesendä bu mäğlümätne min qazıp çığarmadım, anı miña kiterep birdelär dide. Washington Post yazuınça, uzğan şimbädä prezident administratsiäseneñ ber wäkile yäşeren mäğlümätne administratsiädäge ike räsmi Wilsonğa ışanıçnı beterü öçen Novakka häm tağın berniçä jurnalistqa tapşırğan dip äytkän. Ämma bu mäğlümätlärne ber genä jurnalist bastırıp çığardı.
Naif Aqmal, Praga.