Uzğan atna azağında Mäskäw tatarları Qazannan kilgän professor Flera Bayazıytowa belän oçraşqan. 18 oqtyäbr könne oçraşu Mäskäw tatar zıyalıları klubında uzğan. Kiçädä şulay uq Flera Bayazıytowanıñ “Tatar-mişär ruxi mirası” dip atalğan, küp kenä millättäşlärebez tırışlığı belän dönya kürgän kitabı da täqdim itelde. “Zıyalılar klubı” isä bu çara belän üzeneñ çirattağı sezonın başlap cibärde.
Bu oçraşuda şulay uq bıyıl cäy könnärendä üzläreneñ 80 yäşlären bilgeläp ütkän, klub äğzası bulğan ike danlıqlı tatarnı yübileyları belän dä qotladılar. Alarnıñ berse armiä generälı Mäxmut Gäräyev bulsa, ikençese Rusiä fännär aqädemiäsınıñ qorrespondent-äğzası, tarixçı Şamil Möxämmädyärov ide. Alarnı qotlap başlarına Qazannan kiterelgän çigüle käläpuşlar kidertelde häm qıymmätle büläklär birelde. Qotlaw waqıtında Mäxmut Gäräyev, cırçı Roza Xabibullina belän berlektä, üze bik yaratıp cırlıy torğan “Tuy külmäge” digän cırnı säxnädän klub äğzaları öçen dä başqardı.
Qısqa ğına çığışında Şamil Möxämmädyärov, tatar xalqınıñ tarixı turında söyläp, “Borınğı tarixı bulğan tatar xalqınıñ kiläçäge dä yaqtı, xalqıbız yäşi häm ul yäşäyäçäk”, digän süzläre belän alqışlarğa layıq buldı.
“Zıyalılar klubı” kiçäsendä şulay uq Tatarstannıñ wäqälätle wäkile Nazıyf Mirixänov häm Mäskäwdä yäşäwçe başqa kürenekle millättäşlärebez dä bar ide.
Şulay uq ul kiçädä “Tatar-mişär ruxi mirası” dip atalğan kitapnı çığaruda matdi yärdämen kürsätkän eşquar Marat Devlet-Kildeyev häm Mordowiädan jurnalist İrek Bikkinin da qatnaştı.
Alar kitapnıñ çığu tarixın söylädelär häm bu eşlärdä bügenge köndä Myünxenda yäşäwçe aqädemik, millättäşebez Räşit Syünyäyevnıñ da öleşe barlığın belderdelär.
Älbättä, bu oçraşuda kitapnıñ autorı, Flera xanım Bayazıytowa da çığış yasadı. Anıñ belän bulğan äñgämäne täkdim itär aldınnan, 19 oqtyäbrda elekke Asadullayıv yortında, xäzer inde tatar xalqınıñ milli-mädäni üzäge bulğan yortta oçraşu xaqında ğına qısqaça mäğlumat biräsem kilä. Bu oçraşunı oyıştıruçılar da şular uq – kitapnı çığaruda matdi yärdämen kürsätkän yäş tatar yegetläre Marat Devlet-Kildeyev häm Aynur Sibğatullin ide. Oçraşunı Möxämmät Minaçev alıp bardı häm ul tatar-mişärlärneñ tanılğan keşeläre xaqında wiktorina da ütkärde. Büläk itep Flera Bayazıytowanıñ “Tatar-mişär ruxi mirası” digän kitabın tapşırdı.
“Zıyalılar” klubındağı kebek, Mäskäw tatarlarınıñ milli-mädäni üzägendä dä cırçı Roza Xabibullina şuşı kitaptan alınğan tuy cırların cırladı häm mişär dialektında özeklär uqıdı. Bez dä anı tıñlıyq äle:
“Xalk tezeleşep utırğan bula, küz tekäp toralar. Säy yasıy kilen. Aqsa salalar säygä.
... Kiäw belän qız azbardan kergäs, onıtıpmın äle, samawır kertälär, oslı selge belän. Şul selgene, bik xuwat kürkle selgene bälilär samawırğa. Ul inde yäş kilen kertkän samawır bula. Samawırnı tağın qotlilar, andan sun inde yäş kilen säye dip säy etsälär.
... Kiäw yağınnan qızlar, qan’señellär kürenergä kilgäç yäş kilen kienep sığa säy yörötergä. Sötse säy yasap kiterä ıstaqannarğa. Şul ıstaqannı eskäs manit sala inde säy etsüselär.
... Tuyda säy, samawar olo ğına, samsa, belen, watıruşqalar, bal. Säy artınnan ürä lapşa belän, iten dä ürä etsenä salalar. Butqa, setläş inde. Tarı setläşe kiterep quyalar yomoşaq qına, urtasında küze bula may belän. Setläştän sun kiterep quyalar kimaq padnus belän, sigeldäk belän. Ber kimaqnı yeget belän qız bülep qabalar. Kiäw yegetlär ul kimaqqa aqsa salalar.
... Säy yöretkändä qunaqlar yırlaqlilar:
Ağidelgä töşep zidım
Ruza sätsäk qutsasın.
Şul sätsäklär qutsasına,
Tormışığız oşasın.
Xazer sezneñ iğtibarğa Flera Bayazıytowa belän bulğan äñgämäne täqdim itäm.
– Flera xanım, mädäni üzäktä, çığışığıznı başlawğa, qayberäwlär: “Qara äle, üze mişärçä söylämi ikän”, dip quydılar. Cirle söyläşlärne şulay täfsille itep öyränergä närsä etärde sezne?
– Tatarstan fännär aqädemiäseneñ tel, ädäbiät häm sänğät institutında tatar xalqınıñ barlıq törkemnären dä, barlıq cirle söyläşlären dä öyränä torğan maxsus ber bülek bar, dialektoloğiä bülege. Yıl sayın tatar xalqı yäşägän töbäklärgä barıp, barısın da öyränep, yazıp qaldırırğa tırışabız. Çönki bezneñ tel baylığı, bik zur küñel baylığı, ruxi baylıq menä şuşı cirle söyläşlärebezdä äle bügenge köngä qädär saqlanıp kilä. Ul cirle söyläşlärne, anı kem niçek añlıy bit. Beräwlär äytälär, bu telne bozıp söyläw, dip. Läkin ul bezneñ tarixi küreneş, elek-elektän kilgän. Şuşı cirle söyläşlärdä bezneñ tatar xalqınıñ, äytkänemçä, ğäyät zur tel baylığı saqlanıp kilä. Tel baylığı ğına tügel, ğoref-ğädät yolalarıbız häm alarnı belderä torğan süzlär saqlanıp kilä.
– Qayber keşelär, “sez tatar telen bülgälisez”, dip äytüçelär bar. Xätta menä Asadullayıv yortında oçraşuda da ul süz buldı. Sez andıy keşelärgä närsä dip cawap birer idegez?
– Bezneñ tatar tele cirle söyläşlärgä ğäyät bay tel. Belmim, qaysı ğına törki teldä bar ikän şunıñ qädärle cirle söyläşlär. Menä şuşı cirle söyläşlär alar bezneñ tatar xalqınıñ bik zur baylığı dip äytergä urınıbız bar. Çönki ul cirle söyläşlärdä bezneñ tatar xalqınıñ borınğı üzençälekläre saqlanıp kilgän. Ällä qayda yıraqta ayırılıp qalğan awıl ikän, bez annan inde töpçenep soraşa torğaç, inde ädäbi telgä kermägän yäki onıtılıp betkän borınğı süzlärebezne tababız. Ä şul borınğı süzlär bezgä bezneñ borınğıdan kilgän yazma ädäbiätıbıznı öyränergä yärdäm itä. Şul uq “Yosıyf-Zöläyxa qıyssa”ları, Möxämmädyär äsärläre, borınğı dastannarıbız – alarnıñ telen uqıp öyränep qarasaq, anda bezneñ ädäbi telebezdä bulmağan süzlär küp. Ä şularnı añlaw eçen bez barı tik cirle söyläşkä möräcägät itäbez, çönki alar xalıq telendä bügenge köngä qädär saqlanıp yäşäp kilälär.
– Häm bu tatar telen bülü digän süz tügel?
– Bülü digän süz tügel, kiresençä. Bez cirle söyläşlärebezne nıqlap öyränmi torıp, tatar xalqın, tege, böten eçtälek belän beläbez, dip äytä almıybız. Bu, kiresençä, tatar xalqın berläşterü digän süz, dip, awız tutırıp äytergä bula. Ägär bez üzebezneñ xalqıbıznı, anıñ tarixın, telen tiränten öyränergä, belergä telibez ikän, berençe çiratta, şuşı awıllarda saqlanıp qalğan cirle söyläşlärne bik neçkäläp, böten barlığı belän yazıp qına qaldırırğa tügel, anı menä şuşılay yazıp, öyränep, temtik yaqtan törkemläp, sistemğa salıp, äle kitaplar itep çığarıp, xalqıbızğa kire qaytarıp birü östendä dä eşlärgä tieşbez. Çönki, xäzer, yäşeren-batırın tügel, bezneñ çittä yäşägän tatarlarıbızda tatar tele sayığıp bara dip äytsäk tä, ber dä xata bulmas.
– Änä sez barğan cirlärdä, sezneñ Qazannan kilgänne, ğälimnär ikänne belgäç, niçek qarıylar?
– Bik äybät qarıylar. Berençe çiratta inde, Qazannan kilgän dip, üzebezneñ yaqnı öyränergä kilgän dip şatlanıp, zurlap qarşı alalar. Häm säğätlär buyı şul cirle söyläş tele belän üz yaqlarınıñ tel üzençäleklären, ğoref-ğädät yolaların armıyça-talmıyça, äle şunı söyläşergä keşe tabılğanğa, tıñlawçı tabılğanğa räxätlänep, bik sağışlanıp ta inde, şunıñ belän ğorurlanıp ta, ütkännärne iskä töşerep, ul ölkän äbilär, anı bezgä, äytkänemçä, tönnär buyı söyläşep utırırğa äzer alar. Bez üzebez şuşı tatar xalqınıñ telen, ğoref-ğädätlären öyrängän waqıtta äle ber genä keşeneñ söyläwe belän dä qänägätlänmiçä, berniçä ölkän keşene, apalarnı, äbilärne bergä cıyıp, bötenesen bergä söylätü yulın da alıp barabız. Ul urısça “kollektivnıy opros” dip atala inde. Menä şul waqıtta bezneñ tatar xalqınıñ, tatar teleneñ baylığın açarğa tağın da zur mömkinleklär açıla, çönki ul ölkän keşelär, bersen-berse bülderä-bülderä, bersen-berse tulılandıra-tulılandıra, şul eş waqıttağı üzläreneñ tuyların, yolaların, bäyrämnärne, kiem-salımnarın, aşaw-eçülärne bik täfsilläp söyläp utıralar inde.
– Flera xanım, menä xäzer bu kilüyegezdä sez ike cirdä şuşı kitapnıñ täqdir itüen ütkärdegez. Mäskäwdäge bu oçraşulardan sezneñ nindi täesirlär qaldı?
– Mişär dialektına qarağan tel üzençäleklären, ğoref-ğädät, yolalarğa qarağan süzlärne temtik yaqtan törkemläp birelgän kitapnıñ kiräklegen alar añlap üzläreneñ yärdäm qulların suzdılar. Ul bit şuşı yärdäm qulı suzu ul, tege, iktisadi, materiäl yärdäm kürsätü genä tügel, ul çınlap torıp üzeneñ milläten, üzeneñ xalqın olılaw, anıñ telenä, ğoref-ğädätenä, tarixına, ütkänenä bitaraf tügel, dip äytergä bula. Menä bu äyber bezne ruxlandıra da, qanatlandıra da, çönki bezneñ eşlägän eşebez, tege, bu närsägä kiräk, iskelek bit inde, dip kenä qarawçılar yuq ikän. Anıñ kiräklegen añlap äle monda bezneñ xalqıbızğa qaytarıp birergä bik zur ruxi baylıq saqlanğanlığın añlap, üzläreneñ cilkälären quyıp yärdäm qulın suzarğa şulay äzer toruçılar bar ikänlege ul bezgä inde köç birä, rux birä häm aldağı könnärgä eşlärgä inde, äle därtländerep tora bezne.
