Zaman gäzite şuşı saylawlar temasına qızıqlı ber tösmer kertte. 7nçe dekaberdä küpçelek tawış cıyğan firqä, kiläçäktä xökümätne formalaştıruda da qatnaşaçaq, şuña, dip yaza gäzit, här tawışnıñ qimmäte ikelätä arta. Çağıştırıp qarar öçen gäzit Sadri Maqsudinıñ 1910nçı yılda Öçençe Däwlät Dumasında yasağan notığın bastırğan. Älege çığış “Yoldız” gäzitennän alınğan. Sadri Maqsudi anda Rusiä xökümäteneñ möselmannarğa häm tatarlarğa qarata ütkärgän säyäsätenä qarşılıq belderä, panislamizmda ğäyepläwlärne kire qağa. Mäsälän, ul möselman mäktäpläreneñ yabıluın, möselmannarnıñ küpme zıyan kürüen añlatıp birä, «bu söyläşülär dumaçılarğa oşamasa da, awıznı tomalamıyça min bu xaqta söyläwdän tuqtamıym», dip beldergän anda Sadri Maqsudi. Menä anıñ 1910nçı yılda yasağan çığışınnan ber özek.:
«Sezneñ qarşığızda islam dinendä yäşäwçe ber millät bar. Bezneñ ayırım ber millätebez barğa kürä, härwaqıtta üzebezneñ ädäbiätebezne näşer itärgä ictihat itäçäkbez häm üzebezneñ rus grajdannarı bulıp torırğa niqädär xaqıbız bulsa, şulqädär xaqıbızdan istifada itep başqa millätlär yäşägän şikelle yäşäyäçäkbez. Şul isäptän min sezgä iğlan itäm häm xökümätkä tänbih (kisätü) qılam, bezneñ millätebezgä, ägär ul mäwcüd ( bar bulu) isä, bezneñ milli xäräkätlärebezgä qarşı köräşergä öndäw, bezneñ dinebez ilä köräşergä öndäw bulıp kürenäçäkter, bu eşlär xökümättä, bigräktä çit dinnär departamentınıñ dinebezne millätebezdän ayıru bulaçaqtır. Bez, berdän,möselman, ikençedän, xosusan millät bulıp yäşi alaçaq häm yäşiäçäkbez. Min moña inanamın». - dip yazğan bulğan Sadri Maqsudi. Zaman gäzite şuşı notıqnı uquçılar iğtibarına täqdim itep, kiläçäk Duma deputatları Maqsudi kebek millät mänfäğätlären yaqlarlarmı, digän soraw östendä uylanırğa çaqıra.Säyäsät häm tarix turında Tatarstan yäşläre gäzite dä uylanırğa çaqıra. Anda bu çittän qaytuçı tatarlar turında süz bardı. Leninogorskiy rayonda yäşäwçe Näğimä Latıpova Tatarstan yäşlärendä çıqqan mäqäläne uqıp , üze turıda da yazarğa bulğan. Zäet Mirzanurovnıñ «Lälü tatarlar» digän yazması bu mäqälä avtorınıñ tormışı belän awazdaş ikän. 1992nçe yılda Tatarstanğa qaytqan Talipovlar ğailäsenä cirle tatarlardan küp tapqır mısqıllı süzlär işetergä turı kilä. «Sin xäyerçe çittän qaytıp, Tatarstannı watan dip äytergä ni xaqıñ bar» «Monda sezne kemnär kötä ide soñ?» digän sorawlar birelgän alarğa. «Şul çaq ätkämneñ ärnü süzläre iskä töşte», dip xatiräläre belän urtaqlaşa Näğimä xanım. «Tatar xalqına üz tatarınnan da kübräk yawızlıq itüçe xalıq
bumlağandır?» - dip körsenä ide ul. Şuşı yazmasında Näğimä xanım äti-äniläreneñ küpme mixnät kürep yäşäwlären, keşelärdän yäşerten räweştä din totqannarın, balalarnı möselman itep tärbiäläwlären surätli.
Tatarstandağı awılğa qaytıp urnaşqaç, keşelärneñ «örek aşap yörüçelärne» yaratmawı, qabul itärgä telämäwläre turında da yaza ul. İnde bu mäqäläne yazarğa etärgeç birgän Zäyet Mirzanurovqa avtor mondıy süzlär äytä.
Bülep-yarıp sine kipterälär
Aral diñgezedäy kibäseñ,Sine tipkännärgä süz äytmiseñ,
Ä üz tatarıña tibäseñ.Äy sin, tatar!...
Çittän qaytuçı tatarlarnıñ moñ-zarların çağıldıruçı bu yazmağa qaytawaz bulır, dip farazlap qarıq, ul aqlanırmı yuqmı, Tatarstan yäşläre gäzitennän kürerbez.Bu atnada ataqlı, böyek keşelärne iske alu matbuğatta küp buldı. Mäsälän, Nurixan Fattaxnıñ tuğan köne iskä alındı matbuğatta. Mädäni comğa häm Şähri Qazan gäzitlärendä da bu könnärdä yazuçı turındağı häm anıñ üzeneñ äsärläre basılıp çıqtı. Mäsälän, «Tel wä tarix» digän mäqäläsendä avtor qızıqlı fikerlär äytä. Belgänegezçä, Nurixan Fattax tatar milläteneñ näsel başı borınğı şumer däwlätenä kilep totaşa, dip sanawçı ğälimnärneñ berse. Bu çığışında ul borınğı Elam däwläte häm andağı ğädätlär turında süz alıp bara. Mäsälän, borınğı Elam däwlätendäge kebek ük, tatarlarda xatın-qızlar atqa atlanmıy, ike ayağın quşıp, atnıñ qorsağına salındırıp utıra. Elam däwläteneñ tele dä tatar häm mişär söyläşlären xäterlätkän ikän. Yazuçı şulay uq, Misırnıñ borınğı başqalası - İttaui atamasınıñ etimologiäsen tikşerä. Menä anıñ añlatması:
« «İttayı» digänne niçek küz aldına kiteräbez soñ? Taw-taw öyelgän terlek ite dipme, ambar tulı aşlıq dipme? Bügenge küzlektän qarağanda, alay da bulırğa mömkin, älbättä. Läkin süz borınğı zaman turında bara. Mondağı it - «taş» digängä turı kilä. Tawlardan, karyerlardan kisep alınğan taş, bigräk tä aqtaş Misırlılar öçen bik küptän ülgän ata-babalarnıñ qatı massağa äwerelgän ite, täne, ciseme ul. Ata-babalar «it»ennän salınğan qorılmalar nıq, çıdam. Mäsälän, piramidalar. Misırnıñ Fayum belän Memfis arasındağı yaña başqalası da şundıy uq çıdam häm mengelek bulsın dip uylanılğandır möğayın, dip äytäse kilä. Küräsez, niqädär ceplär totaştıra bezne borınğı sivilizatsiälär belän!» Nurixan Fattaxnıñ yazmaları här waqıt mawıqtırılğıç häm başqalarnıqına oxşamağan buldı. Bu yulı da Mädäni comğa gäzite älege mäqälä belän uquçılarnıñ sanın arttırır dip farazlap bula. Şuşı atnalıqlıñ da, başqa gäzitlärneñ da uquçılarda ixtiacı bik zur. Xäzer matbuğatta, saylaw aldı öndämäwläre belän bergä – gäzit-jurnallarğa yazılu kampaniäse bara. Äbünäçelär sanın arttıru öçen törle bäyrämnär oyıştırıla, bäygelär ütkärelä. Menä Mädäni comğa gäzitendä dönya kürgän yazmada da süz yazılu kampaniäse turında bara. Yazmanıñ avtorı xalıq artistı Ramil Kuramşin «Mäsläk şunnan başlana» digän yazmasında «nigä yazılmıylar?» digän soraw östendä uylana. «Qazan, Çallı, Yäşel Üzän, Bögelmä kebek şähärlärdä tuyıp üskän millättäşlärebezneñ küpmese genä tatarça gäzit-jurnallarnı öyenä yazdırıp ala ikän?! Minemçä tawıq kölärlek san kilep çığar ide»,-dip başlanıp kitä älege yazma. Anıñ säbäpläre dä añlaşıla, di avtor. Ämma şul uq waqıtta «çit-yat auralı, başqa telle gäzitkä mökibbän kitkän tatarnı kem dip belerä?»- digän soraw da quya ul. Menä mäqälädän ber özek.«G.Tuqay isemendäge Tatar däwlät filarmoniäsendä eşlägän yıllarda min härdaim gäzit uquçı öç keşene belä idem. Bolar – İlham Şakirov, Xänäfi Şäydullin häm Wafirä Ğıyzätullina. Bu şäxeslärneñ millätpärwärlege, miña qalsa, tumıştan uq kilä torğandır. Ä menä zur eruditsiägä iä buluları, älbättä, küp uqığanlıq näticäse. Şuña kürä alar belän teläsä nindi temağa räxätlänep söyläşep bula ide. Ä inde muzıyka sänğäte, millät yazmışı turında alarnıñ härwaqıt töple fikere, sallı dälille buldı. Yuğisä, sänğät keşesenä şäxes däräcäsenä kiterelü öçen, üz hönäreneñ ostası buludan tış, näq menä alda sanap ütelgän sıyfatlarnıñ buluı da zaruri.»
- dip yaza anda Ramil Quramşin. Ul şulay uq Mädäni Comğa gäziten ruxi azıq birüçe gäzit dip atıy häm qayber estrada yoldızlarınıñ tamaşaçılarnı cälep itü yözennän maşina xätle maşina büläk itüe urınına gäzitkä buşlay yazdıru büläk itsennär ide, digän täqdim kertä. Läkin bu yazmanıñ avtorı tatar matbuğatınıñ berençe çiratta qızıqlı, mäğnäle häm zamança buluı turında süz alıp barmıy.Nindi gäzit uquçılar iğtibarın cälep itär, yaña yıldan soñ ğına belerbez. Monsınnan ayırmalı bularaq, saylaw aldı kampaniäseneñ näticäläre, irtäräk, dekaber ayında uq bilgele bulaçaq.
Bikä Timerova.