Accessibility links

Mintimer Şäymiev: ««Xakimiät vertikalen» qayberäwlär demokratiä, federalizmnan baş tartu, dip añladılar häm tayaqnı üzäkläşterügä taba bögü başlandı. Ser tügel, küp kenä federal zakonnar, RF konstitutsiäsenä häm xalıqara yöklämälär qarşı kilä. Monıñ açıq misalı – «RF xalıqları telläre turında»ğı zakon. Ul bezgä latinnan faydalanunı tıydı. RF Töp Zakonınıñ 68 matdäsendä Rusiä böten xalıqlarğa da tuğan tellären üsterü xoquqın garantiäli dip yazılğan häm citmäsä, bu respublika üze genä xäl itärgä tieşle ölkä» Tatarstan yäşläre.


Saylawlar, nämzätlär, firqälär, niçä protsent cıyu turında farazlar, bu atna matbuğatınıñ töp teması buldı. Mädäni Comğa gäzite xäzerge häm ütkän yılğı saylaw aldı kampaniälären çağıştırdı. Xäbärçe Foat Urazay yazğança, «xäzer «qara PR» ayırım şäxeslärgä tügel, ä kübräk partiälärgä qarata ğına qullanıla. Elekke saylawlarda, «qara PR» bik tupas töstä, açıqtan-açıq qullanılsa, bu yulı inde ul sizdermiçä genä ğämälgä aşırıla», dip yaza gäzit. Menä Foat Urazay yazmasınnan ber özek:

« Äye, bügen Rusiä xalqın, çınnan da, şartlı räweştä ike firqägä bülep qararğa bula: «qänäğätlär» (nigezdä, elekke partnomenklatura häm yaña baylar) häm «qänäğät tügellär» (ğadi xalıq, yäğni saylawçılarnıñ töp öleşe) firqäse. Şuña kürä xakimiät aldında berençe qaraşqa ğämälgä aşmastay wazifa tora kebek: berençese – xalıq niçek tä saylawlarğa kübräk kiterü bulsa, ikençese - «qänäğät tügellelär» ne dä mömkin qädär «qänäğätlär» öçen tawış birdertü. Häm, äytergä kiräk, PR-texnologlar üz eşlären bik osta başqara: «qänäğät tügellär» elektoratın bülgäläw aldan uq tözep quyılğan erele-waqlı partiälär tarafınnan eşlänsä, saylawçılar tawışın «qänäğätlär» firqäsenä kübräk cälep itü älegä dä bayağı alım qullanıla. »

Xäbärçe yazğança, mondıy şartlarda saylawçılarğa säyäsi orientirlarnı bilgeläwe dä bik qıyın, şuña yalğışmas öçen, saylawçılarğa uyaw bulırğa kiräk. Республика Татарстан gäzite dä saylawlar temasın çitkä quymıy. Gäzitneñ comğa sanında Rusiä Üzäk Saylaw komissiäse citäkçese Aleksandr Veşnäkov belän äñgämä basılıp çıqtı. Xäbärçelär annan, yaña qanunda säyäsi firqälärgä östenlek birelüne niçek añlatıp bula, dip qızıqsınğan. Aleksandr Veşnäkov, monı firqälärneñ cawaplılığı artuı belän añlatıp bula, dip cawap birä. Şulay uq, Üzäk saylaw kommisiäse räise kiläse saylaw aldı kampaniälärendä bulaçaq tärtiplär turında da mäğlümat birä. Mäsälän, bu saylaw aldı kampaniälärendä, 5% tawış kirtäsen ütä alğan firqälär, kiläse federal yäki regional saylawlarda imza cıyudan azat iteläçäk. Ämma 2% tawış da cıymağan firqälär, buşlaw birelgän televidenie efirı öçen byudjetqa açqa qaytarırğa tieş bula, dip añlatqan anda Aleksandr Veşnäkov. Dimäk «Berdäm Rusiä», kommunistlar, uñ köçlär firqäläre Dumağa ütkän oçraqta, alarnıñ Tatarstandağı wäkilläre Däwlät Şurası saylawlarında qatnaşırğa teläsälär, saylawçılardan imzalar cıymıyça ğına terkälä alaçaq. Üzäk saylaw kommisiäse räise, saylawlarnıñ berençe näticälären qayçan belerbez digän sorawğa da cawap birä. Anıñ süzlärençä, 7nçe dekaberdä, tawış birü urınnarı yabılğannan soñ, kiçke säğät 8dä, berençel näticälär kilep citä. Kiçke 9dan başlap, alar mäğlümat çaraları aşa iğlan itelä başlıy, dip söylägän bulğan Aleksandr Veşnäkov. Älege äñgämä Республика Татарстан gäzitendä basılıp çıqtı.

Bu atnada küpçelek gäzitlärdä, Prezident Mintimer Şäymievnıñ Российская газета xäbärçesenä birgän intervyusı dönya kürde. Anda Tatarstan citäkçese federalizm, qanunnarnı täñgälläşterü, administrativ çiklärne üzgärtü häm Rusiä Konstitutsiä turındağı sorawlarğa cawap birä. Mäsälän anda ul, «etnik faktornı iğtibarğa almıyça yaramıy», dip cawap birä. «Federalizmğa al’ternativa yuqlığına imanım kamil, barlıq xalıqlarnıñ da mänfäğätlären qayğırtqanda ğına çın demokratiä bula», dip äytkän bulğan Mintimer Şäymiev. Xäbärçe şulay uq, Rusiä häm Tatarstan qanunnarın täñgälläşterü niçek bara, dip qızıqsınğan. Prezident, bu eşne qayçan da bulsa başqarırğa kiräk ide, qanunnarnıñ ber mäğnädä genä añlaşuı kiräk, dip cawap birä. Läkin bu eşneñ qarşılıqlı yaqlarına da iğtibarnı yünältä ul. Menä mäqälädän ber özek.

««Xakimiät vertikalen» qayberäwlär demokratiä, federalizmnan baş tartu, dip añladılar häm tayaqnı üzäkläşterügä taba bögü başlandı. Ser tügel, küp kenä federal zakonnar, RF konstitutsiäsenä häm xalıqara yöklämälär qarşı kilä. Monıñ açıq misalı – «RF xalıqları telläre turında»ğı zakon. Ul bezgä latinnan faydalanunı tıydı. RF Töp Zakonınıñ 68 matdäsendä Rusiä böten xalıqlarğa da tuğan tellären üsterü xoquqın garantiäli dip yazılğan häm

citmäsä bu respublika üze genä xäl itärgä tieşle ölkä. Milli azçılıqlar turında Evropa Kileşüe bar. Aña Rusiä dä qul quydı. Bu kileşü milli tellär häm mädäniätlärneñ üseşenä ayaq çalırğa tügel, ä alarğa yärdäm itärgä quşa. Şuña kür subyektlar belän bergä federal üzäk tä zakonnarnı Konstitutsiä häm xalıqara yöklämälär belän kileşterergä tieş.»
,- dip cawap birä gäzit xäbärçesenä Mintimer Şäymiev. Prezidentnıñ cawaplarında tänqitkä dä şaqtıy urın birelä. Ber uq wazifa başqaruçı parallel oyışmalar barlıqqa kilde, alar zıyan ğına kiterä, dip äytä ul mäsälän. «Bez başta anarxizm elementları bulğan demokratiägä tomırıldıq, annan «xakimiät vertikale» belän artığın qılandırıp taşladıq, ä xäzer normal federalizm turında uylanırğa kereştek. » dip bäyä birep kitä ul.

Tatar xalqınıñ mänfäğätläre Başqortstandağı saylaw aldı kampaniäseneñ iğtibar üzägendä tora. Bu atnada Звезда Поволжья gäzitendä «Satulaşu urınsız, äfändelär» digän baş astında Başqortstan tatarları kongressı citäkçese Eduard Xämitovnıñ respublika xalqına möräcäğäte basılıp çıqtı. Anda äytelgänçä, Başqortstanda tatarlarnıñ yäşäwe başqa xalıqlardan yaxşıraq ta, naçarraq ta tügel. Problemalar bar, ämma alarnı berniçä yılda ğına xäl itep bulmıy, şuña Eduard Xämitov qayber nämzätlärneñ milli mäs’älälärne tiz arada xäl itü wäğdälärenä ışanmasqa çaqıra. Ul şulay uq, başqa milli oyışmalarnı Başqortstan tatarları isemennän süz yörtüdä ğäyepli. Başqortstan tatarları kongressı bularaq, Eduard Xämitov, respublika tatarları üz kiläçägen xäzerge prezident belän bäyli, dip belderä.

Şuşı atnada änilär köne bilgeläp ütelde. Mäğrifät gäziteneñ tışlığında «Bik yaratabız sezne!» digän baş isem häm ölkän yäştäge ber ananıñ räseme basılıp çıqtı. Şähri Qazan gäzitendä änilär könenä bağışlanğan çaradan reportaj häm sotsial yaqlaw ministrınıñ bäyräm möräcäğäte basıldı. Mädäni comğa /b>gäzitendä «Dönya yäme äni belän» digän külämle yazma basılıp çıqtı. Ä Watanım Tatarstan gäzitendä Mödäris Äğlämneñ şiğerläre basılıp çıqtı. Alar arasında da änilärgä bağışlanğanı bar. Menä «Äni, äni monda cılı!» digän şiğerdä mäsälän avtobusta, Bögelmä-Çallı yulında bulğan xäl surätlänä häm avtornıñ şunda tuğan uy-fikerläre çağıla. Menä şiğerdän ber özek.

...Öç-dürt yäşlek bala belän

Xatın kerde.

-Äni, äni, äydä monda utırabız.

Monda cılı!?

Şul awazdan kinät kenä

Uyanğanday buldı xalıq,

Ällä qaya yuqqa çıqtı

Qaytuları arıp-talıp.

Kerde sıman avtobusqa

Qaynar aşlı cılı öylär:

Cılı, qaraş, cılı qullar

Bişek cırı, cılı mendär –

Şuşı şiğerdä häm gäzitlärdä basılğan yazmalarda süz änilärneñ küz yäşläre, balaların yaratuları surätlänä. Küpçelek yazmalarnıñ mäğnäsen - «Ana küñele balada, bala küñele dalada» digän bilgele äytemgä sıydırıp bulır ide.

Bikä Timerova.
XS
SM
MD
LG