Säyäsättän qala gäzitlär bu könnärdä millät yazmışı turında da yazdı. Şähri Qazan gäziteneñ «millät yazmışı» säxifäsendä «Qoyıdan kükkä qarap» digän mäqälä basılıp çıqtı. Tögäl itep äytkändä, Ämin Minhacneñ şuşı yazması Şähri Qazan gäzitendä basılğan ikençe ber mäqälädä qaytawaz bulıp tora. Şuşı gäzittä üktäber ayında D. Äxmätşanıñ milli oyışmalarnıñ eşçänlegenä bağışlanğan yazması dönya kürgän ide. Ämin Minhac aldaraq basılğan avtor belän, milli oyışmalarnıñ eşenä tänqidi qaraş taşlarğa telämäwe belän kileşmi häm bu ölkädäge wazğiätne üzençä çağıldırıp birä. Äxmätşä äfände «Milli Mäcles tiz arada zur köçkä äwerlde», dip yazğan bulğan. Ämin Minhac aña qarşı bolay dip äytä:
«Milli Mäcles qayçan zur köçkä äwerelde soñ? Sizäbezme xäzer Milli Mäclesneñ eşçänlegen. MM revolyutsiä çorında, yäğni tatarnıñ däwläte bulmağan waqıtta barlıqqa kilüe bik nigezle. Ul üzenä kürä tatar «xökümäte» dä, parlamentı da ide. Ä 90nçı yıllarda tatarnıñ däwläte bar ide inde. «Tatariä», «Tatarskaya Respublika», yäğni «Tatar-iä» bulğan «Tatar respublikası» bar ide. Ä respublika ul däwlät digän süz. ...Milli respublikalarnıñ statusı 20nçe yıllarda tögäl açıqlanmadı. Şuña kürä ike tel – tatar häm rus tele – däwlät telläre itep qabul iteldelär. Bu tatar däwläten tatar-rus däwläte itep qabul itügä tiñ ide. Äyterseñ lä Tatarstanda 2 millät üz bilgelängän.»Ämin Minhac fikerençä, şul uq xäl 90nçı yıllarda da şul uq xäl qabatlan häm xäzerge Tatarstan da tatar-uris däwlät itep bilgelänä. Avtor bu fiker belän kileşmi.
Ul şulay uq, Tatarstan däwläte häm parlamentı bulğanda milli mäcles tözüne zıyanlı adım itep isäpli. Tatar ictimaği üzägenä dä bäyä birä avtor. Bu üzäkne tözü bik kiräk ide, milli kütäreleş başında anıñ role zur buldı, ul. Ämma Ämin Minhac şuşı ictimaği üzäkneñ eşe sülpänäyüenä borçılu da belderä. Yazmanıñ öçençe öleşen avtor suverenitet öçen köräş mäs’äläsenä bağışlıy. Däwläti suverenitet öçen genä tügel, milli suverenitet xaqında da qayğırtırğa kiräk, dip yaza ul.Şähri Qazannıñ «Millät yazmışı» säxifäsendä tatar tarixına qağılışlı yaña kitapnıñ çığuı turında da xäbär itelä. Şuşı fänni xezmät kenä tügel, anıñ tatar uquçılarına kilep citü tarixı da qızıqlı. Gäzit xäbärçese Xämzä Bädretdinov yazğança, Boris İşbuldin Äl-Bäkrineñ ingliz telendä yazılğan nösxäsen çit it kitapxanäsendä Vil Mirzayanov tapqan bulğan. Ul anı alıp tärcemä itkän häm ul kitap Qazandağı näşriätkä barıp citkän. Küptän tügel, «Rannur» näşriäte «Tatar tarixı» kitabın bastırıp ta çığardı. Vil Mirzayanovnıñ tärcemäsen ädäbi qalıpqa yazuçı Mösäğit Xäbibullin salğan. Ul, kitapqa kereş öleşendä, Boris İşbuldinnıñ kem ikänen añlatıp birä. Boris İşbuldin Äl-Bäkri borınğı tatar aqsöyäklär tamırınnan kilä. Ul 1899nçı yılda tua. 1917nçe yılda Mäskäw imperiä litseyın tämamlıy, Germaniägä küçep kitä, anda häm Fransiädä doktor däräcälärenä ireşä, II dönya suğışınnan soñ Amerikada universitetında uqıta. Şunda ğömereneñ soñğı yılların uzdıra häm «Tatarlar tarixı» kitabın da şunda yaza. 1989nçı yılda ul wafat bula.
Gäzit Boris İşbuldinnıñ kitabınnan alınğan ber niçä fikerne dä çağıldırıp birä. Menä mäsälän, Boris İşbuldin «Tatarlarğa qarata Rusiä tarixçılarınıñ qaraşları» digän bülegendä bolay dip äytä.«Tatarlarğa häm alarnıñ yäşäyeşlärenä Rossiä tarixçılarınıñ qaraşları gelän ber törle bulmasa da, hämmäse dä tatarlarnıñ Rossiä tarixına zur yoğıntı yasawın tanırğa mäcbür buldılar. Xaqiqättän qaçıp bulmıy bit: 1238-1480nçe yıllar däwamında, dini wä milli ayırmalar buluğa qaramastan, tatarlarnıñ häm ruslarnıñ ber däwlättä kön kürülären hiçber dälil belän inqär itep bulmıy. Tarixçılar ni dip kenä yazmasınnar, asılda tuıp kilgän Mäskäw imperiäseneñ xakimiät dilbegäsen, quldan qulğa diärgä bula, Altın Urda xannarı birälär, şul isäpkä imperiädä arı taba däwam itkän elemtä, poçta, absolyut monarx ideyası, aqça san da kerä. Tuyıp kilgän, ayaqlanıp kilgän Mäskäw däwläte bolarnıñ barısın da Altın Urdadan ala.»
Xämzä Bädretdinov yazğança, moñarçı törle kitaplarda urınsız mısqıllanğan, kimsetelgän tatarlarnıñ nindileklären, kemleklären çınbarlıqtağıça belderü yalğan tarix uqmaştıruçılarğa xataların tözätergä yaña çığanaq bulır.Mädäni Comğa atnalığı da ber xikmätle kitapnıñ çığuı turında xäbär itte. Şuşı könnärdä genä «Mäğärif» näşriätendä «Tatar yulı : xalıqnıñ xoquqları häm säyäsi ädäplelek» digän kitap basıldı. Ğilmi mäqälälär, esse-ezlänülär, mäqälä-interwyular cıyıntığı berböten tarixi- dokumental` qissa kebegräk uqıla, dip yaza bu kitap turında Ğazinur Morat. Älege kitapqa Tufan Miñnullin, Andrey Bitov, Razil Wäliev, Rabit Batulla, Rafail Xakim, Dmitriy Gorenburg, Boris Ponteleyev häm başqa avtorlarnıñ çığışları kergän. Bu säyäsmännär, yazuçılar, ğalimnär şuşı xezmättä xoquq yaqlawçılar bularaq açıla. Kitap turında uylanuları belän büleşergä bulğan Ğazinur Morat, säyäsi ädäplelek töşençäse turında üz qaraşın da yazğan. Sovet çorında xoquq yaqlawçılar xätär kriminal elementlar isäbendä yörde, dip başlap cibär süzen avtor. Ul şulay uq keşe xoquqları häm xalıqlarnıñ üz bilgelänü xoquqları arasında bulğan ayırma turında da üz fikeren äytä. Menä anıñ yazmasınnan ber özek.
«Xalıqlarnıñ üzbilgelänü xoquqı BMO äğzäse bulıp torğan däwlätlär tarafınnan motlaq tanılsa da, dönyada başlıça «keşe xoquqları» digän töşençä genä ğämäldä yöri. Döresen genä äytkändä, BMOnıñ üzendä dä Aurupa Berlegendä dä, xalıqara mäxkämälärdä dä üzbilgelänü xoquqı turında ni öçender artıq cäyelep söylärgä yaratmıylar. Xäyer, säbäbe dä añlaşıla inde: çönki dönyanıñ baytaq illärendä, şul isäptän Könbatışta da, üz bilgelänü kön üzäk mäs’älälärneñ berse bulıp tora. Şuñadır, küräseñ, xalıqara xoquq yaqlaw oyışmalarınıñ ekspert-küzätüçeläre Büsnägä barsa da, Çeçnägä kilsä dä, härwaqıt keşe xoquqlarınıñ bozıluı xaqında ğına süz alıp bara. Läkin, ğafu itegez, suğış barğan cirlärdä keşe xoquqları ğına tügel, ä tulayım xalıqnıñ xoquqları da bozıla buğay iç. Häm bu oçraqta ike töşençäne butaştıru, ğomumän, säyäsi ädäpsezlek ürnäge bulıp tora.»Ğazinur Morat fikerençä, xalıq xoquqları suğış waqıtında ğına bozılmıy. «Bu dönyada bik küp qäwemnäreneñ «üz qaynar» noqtaları da bar. Bügen üz däwläte bulmağan här millätkä inqiraz qurqınıçı yanıy», dip fikerläre belän urtaqlaşa avtor. Ğazinur Morat şulay uq, säyäsi ädäpsezlekneñ başqa oçraqların misal itep kiterä. Häm Rusiägä säyäsi ädäplelek telendä söyläşergä öyränergä kiräk, digän näticä yasıy.
Bikä Timerova.