12 dekäbr könne Başqortstan Üzäk saylaw komissiäse üzeneñ çirattağı utırışın ütkärde. Älege utırış, aldan belderelüençä, atnaqiç könne ük bulırğa tieş ide. Ämma, bilgesez säbäplär arqasında, ul comğağa küçerelde.
Üzäk saylaw qomissiäse utırışında Başqortstanda prezident saylawlarnıñ berençe turı yomğaqları räsmi töstä bäyän itelde. Andağı mäğlümatlardan kürenüençä, 8 dekäbrdä ük iğlan itelgän täwge näticälärdän ällä ni ayırma yuq. Saylawlarda tawışlarnıñ iñ kübesen – 43 protsentqa yaqının Mortaza Räximov cıyğan. İkençe urında, äwälgeçä, Sergey Veremeyenko, ä öçençe urında Ralif Safin dip belderelde utırışta.
BR Üzäk saylawkqomissiäse räise Barıy Kincäğulov äytüençä, qayber kandidatlarnıñ saylawlar näticäläre buyınça däğwaları, şiqäyätläre haman da tikşerelä, ämma alar xäzer ğomum xälgä üzgäreş kertä almıy inde. Şulay bulğaç, saylawlarnıñ ikençe turın, aldan uq farazlanuınça, 21 dekäbrgä bilgeläw turında qarar qabul itelde. Prezidentnı qabat saylawlarda ike däğwaçı – Mortaza Räximov belän Sergey Veremeyenqo qatnaşaçaq. Barıy Kincäğulov belderüençä, älege qarar respublika räsmi matbuğat basmalarında dönya kürgännän soñ, kandidatlar yañadan üzläreneñ saylaw ağitatsiälären başlıy ala. Räsmi gäzitlärneñ bäyrämnän soñ häm yal könnärennän soñ, 16 dekäbrdä genä çığuın isäpkä alsañ, namzätlärgä cämägätçelek belän aralaşırğa, ağitatsiä xästärleklären kürergä nibarı dürt kenä kön qala digän süz. Äye, Başqortstan Üzäk saylaw komissiäse nihäyät saylawlarnıñ ikençe turı 21 dekäbrdä ütäçäge xaqında räsmi qarar qabul itte. Ämma köndäş qandidatlar Ralif Safin belän Aleksandr Arinin saylawlar näticäläreneñ bozıp kürsätelüye xaqında belderde häm berençe tur saylawlar yomğaqların ğämäldän çığaru öçen ğarizä yazıp, bixisäp şiqäyätlären BR Üzäk saylaw komissiäsenä tapşırdı. Xäzer inde Üzäk saylaw komissiäse bu şiqäyätlärgä iğtibarsız qalğaç, bu namzätlär saylawlar yomğaqların ğämäldän çığarunı taläp itep, Başqortstan Yuğarı mäxkämäsenä möräcägät itäçäklären belderde. Şul uq waqıtta, äle Sergey Veremeyenqoğa ikençe tur saylawlar aldınnan ağitatsiä eşlären cäyelderergä röxsät itelmäsä dä, Mortaza Räximov üzenä buysınğan räsmi mäğlümat çaralarında bu eşlärne kiñ qolaç belän başlap ta cibärde inde. 11 dekäbr könne Mortaza Räximov beryülı ike räsmi möräcägät belän çıqtı. Berençe belderüen ul Başqortstan televideniesı jurnalistı belän äñgämä räweşendä yasadı. Bu belderüdä Räximov üzeneñ prezident saylawlarnıñ ikençe turında motlaq qatnaşaçağı xaqında belderde. Mäğlüm buluınça, Räximov äfände 9 dekäbrdä Mäskäwdä Rusiä prezidentı Putin belän oçraşuda İslam konferensiäse oyışması eşçänlege xaqında da söyläşkännän soñ, qayber kiñ mäğlümat çaraları Mortaza Räximov saylawlarnıñ ikençe turında qatnaşmayaçaq, aña İslam konferensiäse oyışmasında ber citäkçe wazıyfası yökläteläçäk ikän digän farazların taratqan ide. Ämma prezident Räximov bu xäbärlärne yalğan dip kire qaqtı. «Bernindi Malayziägä dä kitmim, min üzem küpme köç salğan Başqortstanımda qalam häm saylawlarnıñ ikençe turında qatnaşam», – dip belderde ul. Anıñ bu äñgämäsen Başqortstan däwlät telewideniesı belän radiosı xäzer ike kön rättän köne – töne diärlek yañğıratıp tora. Aldaraq äytelüençä, 11 dekäbr könne Räximov äfände tağın ber belderü yasadı. Anısı Başqortstan xalqına möräcägät dip atala. Bu möräcägät iñ täwdä räsmi xaqimiätlär qaramağındağı «Başinform» ağentlığınıñ elektron säxifäsendä päyda buldı. Annan soñ anı respublik radiosı tapşıra başladı. Ä comğa könne prezidentlıqqa kandidatnıñ möräcäğäten barlıq räsmi gäzitlär dä bastırıp çığardı. Bu möräcäğätendä Mortaza Räximov tağın da respublik baylığına qızığıp, prezidentlıq känäfienä omtıluçı oliğarxlarnı sügä häm xalıqtan ruxi yärdäm sorıy. Räximov fikerençä, Başqortstan soñğı yıllarda zur qazanışlarğa ireşte häm alarnı nindider kilmeşäklärgä birü döres bulmas ide. Monısı tanış cır inde, aña älläni is tä kitmi.
Ämma bu möräcägättä Başqortstanda yäşäwçe tatar xalqın tämam aptıraşta qaldırğan fikerlär dä bar. Räximov fikerençä, imeş saylawlarnıñ berençe turı qayber millätlärneñ problemnarı buluın da kürsätkän ikän. Yänäse, tawış birülär näticäläre, misal öçen, respubliktağı tatar xalqınıñ telen üsterü häm yaqlaw problemı buluın da açıqlağan ikän. Alaysa, ägär saylawlar bulmasa, Räximov bu problemnıñ buluın belmi ikän. Monısı inde yä üz başıñnı axmaqqa salu, yä başqalarnı axmaqqa sanawğa oxşağan. İkeseneñ berse. Räximov bu problemnı bik yaxşı belä. Zamanında Başqortstanda tatar telenä däwlät tele statusı birü turında bäxäslär barğanda, ul üze ük aña kirtä quydı. Xätta bıyıl cäy Ufada Başqortstan tatarları qorıltayı aldınnan tatar milli oyışmaları citäkçeläre, tatar cämägätçelege wäkilläre belän oçraşu barışında da ul Başqortstanda tatar telenä berqayçan da däwlät tele statusı birelmäyäçäk dip, bik tupas räweştä beldergän ide. «Başqortstanda Tatarstan respublikası tözemäyäçäkbez», – dip qıçqırdı ul çaqta Mortaza Räximov. Monı tatar cämägätçelege bik yaxşı xäterli äle. Ä xäzer prezident saylawlarınıñ berençe turında ciñä almağaç, qabat saylawlar aldınnan Räximov respublik tatarlarına yararğa tırışıp şundıy belderü yasıy. İmeş, prezident saylawlarınnan soñ şunda uq ul tatar tele statusı mäsäläsen xäl itü öçen, Tellär turındağı qanunğa üzgäreşlär kertü burıçın quyaçaq. Nigä soñ Mortaza Räximov tatar xalqı niçä yıllar zarığıp kötkän bu belderüen saylawlarnıñ berençe turı aldınnan uq yasamağan. Çönki ul üzeneñ berkem tarafınnan da jiñelmäslek qodräte buluına nıqlı ışanıp, berençe turda uq ciñep çığarğa isäp totqan ide. Ämma xalıq başqaça uylıy bulıp çıqtı. Xätta xakimiätlärneñ binihäya citäkçelek, idarä itü mömkinlekläre, xalıqnı törleçä qurqıtuları da Mortaza Räximovqa ciñü kitermäde, kiresençä, ciñelü açısı tatırğa mäcbür itte. Ä xäzer ikençe turda ciñep çığu öçen, Räximov äfändegä respublikta yäşäwçe küp sanlı tatar saylawçılarınıñ tawışın da üzenä qazanu kiräk. Anıñ soñğı minutta ğına digändäy, ütep barışlıy ğına, etkä söyäk taşlağanday ğına, tatar tele statusın kütärergä ışandıruı respublik tatarların nıq räncette. Respubliktağı tatar milli oyışmaları prezidentlıqqa qandidatnıñ bu süzlärenä ışanmıy. Respubliktağı başqa tatar milli oyışmaları citäkçeläre dä Mortaza Räximovnıñ belderüendä äytelgän ışandırularına bik şiklänep qarıy. Saylawlar ütkäç tä onıtaçaq bit ul üz wäğdäsen, dilär alar. 12 dekäbr Rusiä Konstitutsiäse könendä Ufada saylawlarğa bäyle ber waqıyğa buldı. Başqortstan prezidentı wazıyfasına däğwaçı Ralif Safinnıñ tarafdarları başqala üzägendäge Sovet mäydanına cıyılıp miting ütkärep aldı. Mäydanğa xalıq köndezge säğät unike tulğançı cıyıla başlağan ide. Biredä miting bulaçağın añlağan ütep baruçılar da tuqtala başladı. Ämma şul arada, cir astınnan çıqqan kebek, ällä qayan ğına distälägän militsiä xezmätkäre kilep çıqtı häm mäydanğa baruçı uramnarnı kamap, anda başqa ber keşene dä ütkärmäde. Şulay itep mitingqa ütärgä telägän Ralif Safin tarafdarlarınıñ da kübese ütä almadı. Uram cıyınına kiñ mäğlümat çaraları wäkilläre, videokameralar belän televidenie jurnalistları da kilgän ide. Mitingta qatnaşuçılar qullarında berniçä şigär dä bar. Alarnıñ bersendä bolay dip yazılğan:«Senzura oyası bulğan Başqortstan däwlät televideniesı citäkçelären mäxkämägä tarttırırğa!». Bu şigärneñ yazıluı säbäbe dä bilgele. Çönki respublika däwlät televideniesı häm radiosı Ralif Safinnıñ qanun buyınça qaralğan tüläwsez efir waqıtında yazılğan tapşıruın da çığarmadılar. Uram cıyınında qatnaşuçılar saylawlarnıñ küp qanun bozular belän ütkänlege, ğomumän, Başqortstanda härtörle qanunnarnıñ, keşe xoquqlarınıñ tupas bozıluı turında da söyläde. Uram cıyını bik ozaq barmadı. Çönki militsiä xezmätkärläre anda qatnaşuçılarğa qarata törleçä basım yasıy başlağaç, qarşılıq aksiäsenä cıyıluçılar taralırğa buldı. Ämma alar biredä Başqortstan xalqınıñ Rusiä prezidentı Vladimir Putinğa möräcäğäten taratırğa ölgerde. Respubliktağı 480 meñ keşe qul quyğan bu möräcägättä Başqortstandağı saylawlarnıñ ğädel ütmäwe, qanunsızlıq, xakimiätlärneñ xalıqnı sanğa suqmawı turında bäyän itelä. Möräcägät azağında aña imza quyuçılar Rusiä prezidentınnan Başqortstandağı xäwefle xällärgä qısılunı häm çaralar kürüne sorıy. Ägär ul yärdäm itmäsä, möräcägätkä qul quyuçılar respublikta xaqimiätlärgä buysınmaw ğämällärenä kereşäçäklären äytä.
Fänis Fätxi, Ufa
BR Üzäk saylawkqomissiäse räise Barıy Kincäğulov äytüençä, qayber kandidatlarnıñ saylawlar näticäläre buyınça däğwaları, şiqäyätläre haman da tikşerelä, ämma alar xäzer ğomum xälgä üzgäreş kertä almıy inde. Şulay bulğaç, saylawlarnıñ ikençe turın, aldan uq farazlanuınça, 21 dekäbrgä bilgeläw turında qarar qabul itelde. Prezidentnı qabat saylawlarda ike däğwaçı – Mortaza Räximov belän Sergey Veremeyenqo qatnaşaçaq. Barıy Kincäğulov belderüençä, älege qarar respublika räsmi matbuğat basmalarında dönya kürgännän soñ, kandidatlar yañadan üzläreneñ saylaw ağitatsiälären başlıy ala. Räsmi gäzitlärneñ bäyrämnän soñ häm yal könnärennän soñ, 16 dekäbrdä genä çığuın isäpkä alsañ, namzätlärgä cämägätçelek belän aralaşırğa, ağitatsiä xästärleklären kürergä nibarı dürt kenä kön qala digän süz. Äye, Başqortstan Üzäk saylaw komissiäse nihäyät saylawlarnıñ ikençe turı 21 dekäbrdä ütäçäge xaqında räsmi qarar qabul itte. Ämma köndäş qandidatlar Ralif Safin belän Aleksandr Arinin saylawlar näticäläreneñ bozıp kürsätelüye xaqında belderde häm berençe tur saylawlar yomğaqların ğämäldän çığaru öçen ğarizä yazıp, bixisäp şiqäyätlären BR Üzäk saylaw komissiäsenä tapşırdı. Xäzer inde Üzäk saylaw komissiäse bu şiqäyätlärgä iğtibarsız qalğaç, bu namzätlär saylawlar yomğaqların ğämäldän çığarunı taläp itep, Başqortstan Yuğarı mäxkämäsenä möräcägät itäçäklären belderde. Şul uq waqıtta, äle Sergey Veremeyenqoğa ikençe tur saylawlar aldınnan ağitatsiä eşlären cäyelderergä röxsät itelmäsä dä, Mortaza Räximov üzenä buysınğan räsmi mäğlümat çaralarında bu eşlärne kiñ qolaç belän başlap ta cibärde inde. 11 dekäbr könne Mortaza Räximov beryülı ike räsmi möräcägät belän çıqtı. Berençe belderüen ul Başqortstan televideniesı jurnalistı belän äñgämä räweşendä yasadı. Bu belderüdä Räximov üzeneñ prezident saylawlarnıñ ikençe turında motlaq qatnaşaçağı xaqında belderde. Mäğlüm buluınça, Räximov äfände 9 dekäbrdä Mäskäwdä Rusiä prezidentı Putin belän oçraşuda İslam konferensiäse oyışması eşçänlege xaqında da söyläşkännän soñ, qayber kiñ mäğlümat çaraları Mortaza Räximov saylawlarnıñ ikençe turında qatnaşmayaçaq, aña İslam konferensiäse oyışmasında ber citäkçe wazıyfası yökläteläçäk ikän digän farazların taratqan ide. Ämma prezident Räximov bu xäbärlärne yalğan dip kire qaqtı. «Bernindi Malayziägä dä kitmim, min üzem küpme köç salğan Başqortstanımda qalam häm saylawlarnıñ ikençe turında qatnaşam», – dip belderde ul. Anıñ bu äñgämäsen Başqortstan däwlät telewideniesı belän radiosı xäzer ike kön rättän köne – töne diärlek yañğıratıp tora. Aldaraq äytelüençä, 11 dekäbr könne Räximov äfände tağın ber belderü yasadı. Anısı Başqortstan xalqına möräcägät dip atala. Bu möräcägät iñ täwdä räsmi xaqimiätlär qaramağındağı «Başinform» ağentlığınıñ elektron säxifäsendä päyda buldı. Annan soñ anı respublik radiosı tapşıra başladı. Ä comğa könne prezidentlıqqa kandidatnıñ möräcäğäten barlıq räsmi gäzitlär dä bastırıp çığardı. Bu möräcäğätendä Mortaza Räximov tağın da respublik baylığına qızığıp, prezidentlıq känäfienä omtıluçı oliğarxlarnı sügä häm xalıqtan ruxi yärdäm sorıy. Räximov fikerençä, Başqortstan soñğı yıllarda zur qazanışlarğa ireşte häm alarnı nindider kilmeşäklärgä birü döres bulmas ide. Monısı tanış cır inde, aña älläni is tä kitmi.
Ämma bu möräcägättä Başqortstanda yäşäwçe tatar xalqın tämam aptıraşta qaldırğan fikerlär dä bar. Räximov fikerençä, imeş saylawlarnıñ berençe turı qayber millätlärneñ problemnarı buluın da kürsätkän ikän. Yänäse, tawış birülär näticäläre, misal öçen, respubliktağı tatar xalqınıñ telen üsterü häm yaqlaw problemı buluın da açıqlağan ikän. Alaysa, ägär saylawlar bulmasa, Räximov bu problemnıñ buluın belmi ikän. Monısı inde yä üz başıñnı axmaqqa salu, yä başqalarnı axmaqqa sanawğa oxşağan. İkeseneñ berse. Räximov bu problemnı bik yaxşı belä. Zamanında Başqortstanda tatar telenä däwlät tele statusı birü turında bäxäslär barğanda, ul üze ük aña kirtä quydı. Xätta bıyıl cäy Ufada Başqortstan tatarları qorıltayı aldınnan tatar milli oyışmaları citäkçeläre, tatar cämägätçelege wäkilläre belän oçraşu barışında da ul Başqortstanda tatar telenä berqayçan da däwlät tele statusı birelmäyäçäk dip, bik tupas räweştä beldergän ide. «Başqortstanda Tatarstan respublikası tözemäyäçäkbez», – dip qıçqırdı ul çaqta Mortaza Räximov. Monı tatar cämägätçelege bik yaxşı xäterli äle. Ä xäzer prezident saylawlarınıñ berençe turında ciñä almağaç, qabat saylawlar aldınnan Räximov respublik tatarlarına yararğa tırışıp şundıy belderü yasıy. İmeş, prezident saylawlarınnan soñ şunda uq ul tatar tele statusı mäsäläsen xäl itü öçen, Tellär turındağı qanunğa üzgäreşlär kertü burıçın quyaçaq. Nigä soñ Mortaza Räximov tatar xalqı niçä yıllar zarığıp kötkän bu belderüen saylawlarnıñ berençe turı aldınnan uq yasamağan. Çönki ul üzeneñ berkem tarafınnan da jiñelmäslek qodräte buluına nıqlı ışanıp, berençe turda uq ciñep çığarğa isäp totqan ide. Ämma xalıq başqaça uylıy bulıp çıqtı. Xätta xakimiätlärneñ binihäya citäkçelek, idarä itü mömkinlekläre, xalıqnı törleçä qurqıtuları da Mortaza Räximovqa ciñü kitermäde, kiresençä, ciñelü açısı tatırğa mäcbür itte. Ä xäzer ikençe turda ciñep çığu öçen, Räximov äfändegä respublikta yäşäwçe küp sanlı tatar saylawçılarınıñ tawışın da üzenä qazanu kiräk. Anıñ soñğı minutta ğına digändäy, ütep barışlıy ğına, etkä söyäk taşlağanday ğına, tatar tele statusın kütärergä ışandıruı respublik tatarların nıq räncette. Respubliktağı tatar milli oyışmaları prezidentlıqqa qandidatnıñ bu süzlärenä ışanmıy. Respubliktağı başqa tatar milli oyışmaları citäkçeläre dä Mortaza Räximovnıñ belderüendä äytelgän ışandırularına bik şiklänep qarıy. Saylawlar ütkäç tä onıtaçaq bit ul üz wäğdäsen, dilär alar. 12 dekäbr Rusiä Konstitutsiäse könendä Ufada saylawlarğa bäyle ber waqıyğa buldı. Başqortstan prezidentı wazıyfasına däğwaçı Ralif Safinnıñ tarafdarları başqala üzägendäge Sovet mäydanına cıyılıp miting ütkärep aldı. Mäydanğa xalıq köndezge säğät unike tulğançı cıyıla başlağan ide. Biredä miting bulaçağın añlağan ütep baruçılar da tuqtala başladı. Ämma şul arada, cir astınnan çıqqan kebek, ällä qayan ğına distälägän militsiä xezmätkäre kilep çıqtı häm mäydanğa baruçı uramnarnı kamap, anda başqa ber keşene dä ütkärmäde. Şulay itep mitingqa ütärgä telägän Ralif Safin tarafdarlarınıñ da kübese ütä almadı. Uram cıyınına kiñ mäğlümat çaraları wäkilläre, videokameralar belän televidenie jurnalistları da kilgän ide. Mitingta qatnaşuçılar qullarında berniçä şigär dä bar. Alarnıñ bersendä bolay dip yazılğan:«Senzura oyası bulğan Başqortstan däwlät televideniesı citäkçelären mäxkämägä tarttırırğa!». Bu şigärneñ yazıluı säbäbe dä bilgele. Çönki respublika däwlät televideniesı häm radiosı Ralif Safinnıñ qanun buyınça qaralğan tüläwsez efir waqıtında yazılğan tapşıruın da çığarmadılar. Uram cıyınında qatnaşuçılar saylawlarnıñ küp qanun bozular belän ütkänlege, ğomumän, Başqortstanda härtörle qanunnarnıñ, keşe xoquqlarınıñ tupas bozıluı turında da söyläde. Uram cıyını bik ozaq barmadı. Çönki militsiä xezmätkärläre anda qatnaşuçılarğa qarata törleçä basım yasıy başlağaç, qarşılıq aksiäsenä cıyıluçılar taralırğa buldı. Ämma alar biredä Başqortstan xalqınıñ Rusiä prezidentı Vladimir Putinğa möräcäğäten taratırğa ölgerde. Respubliktağı 480 meñ keşe qul quyğan bu möräcägättä Başqortstandağı saylawlarnıñ ğädel ütmäwe, qanunsızlıq, xakimiätlärneñ xalıqnı sanğa suqmawı turında bäyän itelä. Möräcägät azağında aña imza quyuçılar Rusiä prezidentınnan Başqortstandağı xäwefle xällärgä qısılunı häm çaralar kürüne sorıy. Ägär ul yärdäm itmäsä, möräcägätkä qul quyuçılar respublikta xaqimiätlärgä buysınmaw ğämällärenä kereşäçäklären äytä.
Fänis Fätxi, Ufa
