Accessibility links

Кайнар хәбәр

Saddam totılğannan soñ uylanular: diktator belän diktator arasında nindi ayırma bar?


Saddamnı niçek xökem itergä digän bäxäs bara. Läkin Ğiraq citäkçese dönyada berdän-ber diktator tügel, meñlägän keşeneñ başına citkän andıy tirannar tarixta şaqtıy. Qılğan ğämälläre ber çama bulsa da, alarnıñ yazmışı törleçä buldı. Kemder xökem itelde, ä kemder - axır könnären tınıçlıqta, mullıqta uzdırdı. Monıñ säbäbe närsädä soñ?

Uzğan şimbä qulğa alınğan Saddam Xösäyenne xäzer yä üz ilendä, yä xalıqara mäxqämä kötä. Ul fälän yıl törmägä, yä ülemgä xökem itelergä mömkin. Saddam qulğa alınğannan soñ bar dönyanı äylänep çıqqan sürätlär, anıñ saqal üskän mesken qiäfäte kemdäder bälki qızğanu xise uyatqandır. Läkin, elekke diktatornıñ distälägän meñ üz watandaşın üterüwen, ike suğış başlağanın, ximik qoral qullanğanın belüçelär arasında anı qızğanuçılar bik siräk. Şul uq waqıtta, Saddam dönyada berdän-ber diktator tügel. Saddamnan "ber yağı belän dä kim bulmağan" qayber tirannar soñğı könnären törmädä tügel, tınıçlıqta, mullıqta ütkärä.

Misal öçen 70-nçe yıllarda wahşileklär qılğan, meñlägän keşeneñ başına citkän Uganda diktatorı İdi Amin xökem itelmäde, soñğı könnären Söğüd Ğäräpstanında, tınıçlıqta uzıdırdı, ul şuşı yılnıñ awgustında ğına wafat buldı. Yä isä elekke Haiti diktatorı Jean-Claude Duvalier xäzer üz yortında Parijda yäşäp yata. Elekke Panama citäkçese Manuel Noriega häm Yugoslav prezidentı Slobadan Miloşeviç mäxkämä aldına bastılar. Ä menä Londonda qulğa alınğan Çili diktatorı Augusto Pinochet''nı küpme genä tırışsalar da, xökem itä almadılar. Sälämätlege naçar bulu säbäple ul mäxkämä aldına basa almıy dip tabıldı.

Qılğan ğämälläre ber däräcädä bulsa da, ni öçen diktatorlarnıñ yazmışları törle soñ? Avstriädäge İnnsbruck Universitetı professorı, xoquq belgeçe Hans Koechler fikerençä, monıñ kimendä ike säbäbe bar. Berençedän, xalıqara cinäyätlärne xökem itü öçen urtaq qağidälär, qanunnar yuq. İkençedän, bu eşkä yış qına säyäsät butala. Hans Koechler Azatlıqqa birgän äñgämäsendä bolay di:

Audio (Hans Koechler)

"Töp säbäp qanun tügel, ä däwlät mänfägätläre, tışqı säysät. Ğämäldäge däwlät möstäqillegenä nigezlängän xalıqara sistema saqlanğançığa qädär, bu şulay bulıp qalaçaq ta."

Koechler''nıñ bu fikeren ğadi misal belän dälilläp bula. Ni öçen şul uq İdi Amin xökem itelmäde? Çönki ul çaqta Salqın suğışnıñ qızğan çağı ide. Quşma Ştatlar belän Sovetlar Berlege arasındağı qarşılıq çorında BMOnıñ İminlek Şurasında urtaq fikergä kilü mömkin tügel ide. Ä ni öçen elekke Yugoslaviä öçen xalıqara mäxkämä tözelä aldı? Çönki, kominizm cimerelgännän soñ Könbatış belän Könçığış küpmeder xezmättäşlek itä başladı. Haaga tribunalın tözü qararına Rusiä inde veto salmadı.

Dimäk, xalıqara yustitsiä säyäsät yoğıntısınnan inde arındı dip äytergä bulamı? Qayber belgeçlär bu sorawğa uñay cawap birä. Misal öçen Human Rights Watch wäkile Reed Brody:

Audio (Reed Brody)

"Elek bezneñ şundıy äytem bar ide: ber keşene ütersäñ sine törmägä utırtalar. 10 keşene ütersäñ – ruxi xastaxanägä yabalar. Ä menä 10 meñ keşene ütersäñ – tınıçlıq konferensiäsenä çaqıralar. Xäzer cinäyät qıluçılar belän eş itüdä zur üzgäreşlär bar."

Brody süzlärençä, bu üzgäreşlär 90-nçı yıllarda Rwanda häm Yugoslaviädä qılınğan cinäyätlärneñ xalıqara säxnädä xökem itüelüennän başlanıp kitte. Çili diktatorı Piniochet''nıñ 1998 yılda İspaniä taläbe belän Londonda qulğa alınuwı da xalıqara cämäğätçelekne uyatıp cibärgändäy buldı. Xäzer belgeçlär, Haagada yaña tözelgän Xalıqara Cinäyätlär Mäxkämäse şundıy diktatorlarnı xökem itü urını bulır dip ömetlänä. Ämmä şatlanırğa barıber irtä sıman. Berençedän, bu yaña mäxkämägä berniçä däwlät, şul sanda Quşma Ştatlar qarşı çığa, anı, älege dä bayağı, däwlätlärneñ möstäqillegenä ürelü dip sanıylar. İkençedän, bu mäxkämä 2002 yılnıñ 1 yülennän soñ qılınğan cinäyätlärne genä tikşeräçäk. Yağni diktatorlarnıñ ber öleşe äle dä tınıç yoqıly ala.

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG