Accessibility links

Кайнар хәбәр

Rusiädä «xakimiät vertikale» tözelep bette: qabat prezident bulıp saylanaçaq Putinğa tağın nindi eşlär qala?


2004 yılğa Rusiä yaña saylanğan Duma häm saylanaçaq prezidentı belän ayaq basa. Vladimir Putinnıñ qabat prezident bulıp saylanaçağına şiklänüçe yuq diärlek. 4 yıl eçendä Kreml ildä «xakimiät vertikalen» torğızdı, üzenä buysınğan parlament buldırdı, oligarxlarnı urınına utırttı, il-küläm mäglümät çaraları östennän kontrol urnaştırdı. Tağın närsä eşlise qaldı soñ, digän soraw tua..

Bu soraw çınlap ta urınlı. Rusiädä ütkärelgän fiker beleşülärgä qarasañ, Putinnıñ reitnğı xäzer 80 protsent tiräsendä. Dönyada demokratik yul belän saylanğan başqa andıy popular citäkçe yuqtır. Kiläse yılnıñ martında ütäçäk saylawlarda anıñ ciñep çığaçağında şiklänüçe yuq. Xättä moñarçı ber saylawnı da qaldırmağan LDPR citäkçese Vladimir Jirinovski comğa könne Putinğa qarşı çıqamyaçağın belderde. Soñğı Duma saylawlarında Kreml taraflı köçlär Dumanıñ 2/3 alğannan soñ xäzer Kreml ciñel genä Konstitutsiäne üzgärtä ala, häm ğömümän Rusiä belän närsä teli şunı eşli ala digän xis qaldı. Närsä eşlise bar, digän sorawğa qaytsaq, küptän tügel prezidentnıñ televidenie aşa xalıq belän söyläşüe, dip atalğan tamaşada Putin, iñ möxim eşneñ berse dip iqtisad üsterüne atadı. Monsız bez ber närsägä ireşä almıybız, dide ul. Bu fiker belän küplär kileşä, dönyanıñ iñ bay illäreneñ berse dip sanalğan Rusiädä 30 millionnan artıq keşe xäyerçe däräcäsendä. Xalıqta kiñ taralğan fikerneñ berse – monıñ öçen çerep bayığan oligarxlarnı ğäyepläw. Rusiäneñ iñ bay keşese Yukos başlığı Mixail Xodorkovskinıñ qulğa alınuwı ütkän saylaw aldı kompaniäseneñ şiğärenä äylände. Uzğan comğa Mäskäw mäxkämäse Xodorkovskinı mart axırına qädär törmädä qaldırırğa qarar itte. Dimäk, bu şiğär prezident saylawlarında da qullanılırğa mömkin. 90-nçı yıllarnıñ qırğıy xosusıylaştıru näticäläre kire qaralmayaçaq dip täqrarlasa da, Vladimir Putin waqıt-waqıt, oligarxlarğa şomlı kisätülär yasap tora. Şul uq comğa könne Säwdä palatasında eşquarlar belän oçraşıp, Putin, xosusıylaştıru näticiäläre kire qaralmayaçaq dip tınıçlandırğannan soñ, 5-6-7 keşene sanamağanda, küplär qanun bozmağan, dimäk tınıç yoqlıy ala dide. Ämmä bu süzlärdän soñ Rusiä elitası, kemnär ikän soñ bu çirattağı qulğa alınası 5-6-7 oligarx dip, xäzer yoqısın yuğalttı. Bilgele bulğança, 90-nçı yıllarda xosusıylaştırular xökümätneñ "kreditqa-aksiälär" dip atalğan sxeması nigezendä başqarıldı. Küp kenä belgeçlär fikerençä, Kreml bu alış-bireşne tulısı belän kire qararğa mömkin. Şul uq belgeçlär fikerençä, Putinnıñ saylawğa qädär yä annan soñ yasayaçaq berençe adımı xökümät citäkçesen alıştıru bulırğa mömkin. Yeltsin mirasınıñ soñğı wäkile Mixail Kasyanovqa almaşqa Putinnıñ yaqın keşese sanalğan xäzerge finans ministrı Alexei Kudrin kilä ala. Rusiäneñ säyäsät belgeçe Olga Krıştanovskaya süzlärençä, kiläse yılda Rusiädä qaldıq-postıq bäysez köçlärne, şul isäptän oligarxlar, jurnalistlarnı "sönnätläw" däwam itäçäk. Nigezdä bu bar tarmaqlarnı xökümät kontrolenä alu, sovet çorındağı alımnarnı kire qaytaru ğälämäte, di Olga. Kreml üze monı "idarä itelgän demokratiä" dip atıy. Ämmä xättä anıñ tarafdarları arasında Rusiädä avtoritarizmnıñ köçäyüwenä borçılu belderüçelär bar. Kremlgä yaqın bulğan säyäsi kiñäşçe Sergei Markov süzlärençä, bügen Rusiädä demokartik institutlarnı köçäytü zarurlığı kilep bastı. Bäysez mäglümät çaraların, watandaşlar cämğiäten üsterergä kiräk. İiqtisad häm iminlek belän berrättän demokartiäne üsterü mäsäläse prezident häm xökümätneñ töp burıçına äylänergä tieş.

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG