Accessibility links

Кайнар хәбәр

Xikmätle xällär


Atnanıñ iñ ğäcäp, şaqqatırğıç waqiğaların taswirlawğa bağışlanğan “Xikmätle xällär“ säxifäsen ğädättägeçä jurnalist Rimzil Wäli alıp bara.

Çınnan da, añlaşılmıy torğan xällär bula bit, duslar. Qaywaqıtta añlaşıla da ul, ämma şul waqiğanıñ buluına küzlär, qolaqlar ışanmıy, üzeñne çemetep qarıysı kilä. Önemme bu, töşemme dip sorıysıñ üz-üzeñnän. Allağa şöker, yaña yılda da andıy xällärne çittä qaldırmıyça, radio aşa sezgä citkerep torırbız. Demokratiä, irkenlek, xörriät qağidäläre buyınça sez, tıñlawçılar da bu faydalı häm mawıqtırğıç eştä qatnaşa alasız. Bik säyer, xikmätle xäl kürsägez, totasız da Azatlıq radiosınıñ Qazan bülegenä yazıp cibäräsez, yäisä şaltıratıp bezne şaqqatırasız. Söyläştekme şulay itärgä?

Yaña yılnı qarşılawnıñ üzendä xikmät bar. Küpçelek östäl artına kümäkläp utıra da, şartlağançı aşıy, xäräm eçemlek eçä. Elek awız kütärep kümäkläp cırlaw başlana ide, xäzer bu mäs`älä aktual' tügel. Televizor bar bit, nigä integep, köçänep buşlay cırlap azaplanırğa. Şul Salawat belän Pugaçeva сırlasınnar.

Bıyıl maymıl yılı dilär. Böten ağay-ene qıtayça yäşi bit inde. Qıtaylar ürçep, Räsäy elektoratın täşkil itkäç, tatarı, başqortı, urısı qaçıp taralıp betkäç, menä şul qıtay kalendare buyınça räsmi yäşi başlarbız. Ä xäzergä ğäyre räsmi, neofitsial'no ğına maymıl yılı ütkäräbez. Nu barıber kiñ qolaç belän. Änä televizordan ber matur qız maymıllar turında söyli. Anıñ wazifası bolay dip yazıp quyılğan –Mäskäw zooparkınıñ, xaywannar baqçasınıñ yäğni, press-sekretare. Döres añlasam, şul uq maymıllarnıñ häm başqa canwarlarnıñ süzçese, alar isemennän jurnalistlarğa belderülär yasawçı bula. Ä Qazan zooparkında press-sekretar' yuq, anda direktor Al'bert äfände üze bik kileşterep söyli.Ä maymıllar bar.

Döres inde, alarnıñ barısın da estrada säxnäsenä çığarıp bulmıy. Yışraq säxnädä mikrofon kütärep alarnıñ press-sekretar'ları böterelä. Ber yıldan artıq elek Qazan Piramidası açılışına estrada yoldızlarınıñ iñ şäbe, iñ tansığı Valeriy Leont'yev kilgän ide. Çığışı şäp buldı. Bıyıl da çaqırırğa dip ezläp qarağannar anı. Çönki ul bik mölayım, üze maymılğa oşağan, milläte dä, qiäfäte dä xikmätle, qarasu yözle, bödrä çäçle, üze sikerüçän. Tatarmı ällä dip xıyallanuçılar bar, tem boleye Leont'yev Komi Respublikası başqalası Sıktıvkardan, tatarlı yaqtan buğay. Yuq di bit Leont'yev. Ul yaña yılnı qarşılarğa Amerikanıñ Mayami digän töbägendäge yortına kitkän. Bu öydä bıyıl çırşı quyılmağan, pal'ma quyılğan. Döres bit bu. Ägär dä maymıl ıştansız kileş çırşı başında yöresä, enälär qadala bit inde meskengä. Ä Valeri Leont'yev, min bıltır Piramida açılışına kilgän estrada yoldızın äytäm, bıyıl yaña yıl külmägen tektermägän. Ul maymıl yılın şäp-şärä kileş qarşı alğan. Mayamidağı yortqa kilgän qunaqlar şaq qatqannar. Valeri Leont'yevnıñ xatını, şärä iren neudobnıy xälgä quymas öçen, toje çişenep, pal'ma astına utırğan. Wät içmasa buldıra beznekelär.Menä içmasam Sıktıvkar, menä siña säwit häm rus säxnäse.

Küz aldına kiterdegezme Mayamidağı ul banketnı? Qısqası, bıyılğı iñ berençe xikmätle xäl isemlegenä Valeri Leont'yevnıñ XXI ğasır öçen qızıqlı külmägen kertäbez.

Çişenüdä xikmät bulğaç, ikençe itep Bötendon'ya başqort qorıltayı citäkçese Äxmät Söläymanovnıñ fänni-säyäsi açışın isemlekkä kertmi bulmıy. Uzıp kitkän prezident saylawlarında Räximovqa tawış birmägän rayonnarnı, törkemnärne, millätlärne sükkän öçen tügel älbättä. Fän doktorı, poçti akademik şundıy açış yasağan. Başqortstanda tatarlar, udmurtlar, nimeslär, kavkaz keşeläre immigrantlar, alarnıñ zapasta üz illäre bar dide ul Azatlıq radiosı xäbärçese İrşat Teläumbätkä birgän äñgämäsendä. Yağni, bezneñ cirdä oşamasa, milosti prosim, üz illärendä ıçqınsınnar di bu. Ä menä assiriyeslär, kurdlar, çegännär, teleutlar, nivxlar qaya kitsen, alarnıñ respublikası da, ile dä yuq. Yarıy tatarlar mondıy original' fikerne işetep künegep betkän, alarnıñ ise kitmi. Fol'klor ğalime äkiät, riwayät telendä fikerli, ul üzen milli yulbaşçı itep tanıtırğa tırışqaç, aña kileşä. Ämma udmurt, mari, çuaş tuğannarıbız da, tatarlar yäşägän rayonnardağı kebek ük, 7nçe dekaberdä Räximovqa tawış birmägännär. Dimäk, Äxmet Söläymanov fikerençä, alarğa, Başqortstanda oşamasa, Udmurtiägä, Mariğa, Çuaşiyägä qaytıp kitsennär. Qurqınıçmı mondıy äkämätne işetü? Ällä nindi etnik çistartuğa çaqıra buğay ul ağay. Yugoslaviädä andıy xällär yaxşığa iltmäde bit, alla saqlasın...

Monıñ öçen Söläymanovnı nişläterlär ikän? Çönki qanun bar, anı bozuçılar öçen prokuror bar, garant dip atalğan prezidentlar bar. Ämma bu yulı süz qanun, prokuror köçe taralmıy torğan Başqortstanda, berdäm rusiäneñ üzägendä bara. Dimäk Söläymanovnı räsmi tänqitläwçe, ğäyepläwçe bulmas. Zakon tügel, töşençä, ponyätie belän yäşi torğan zamanda wä ildä torabız.

Udmurt, mari, çuaşlar da fol'klorçı ağaydan qurıqmasın, Äxmät Söläymanov üze Ufağa Ural artındağı Börcän rayonınnan kilgän immigrant. 1922 yılda Ufa gubernasın Keçe Başqortstanğa quşqanda, Börcän başqortları Ufada bik siräk oçrağannar. Ägär dä immigrantlar barısı da Ufadan, tön'yaq- könbatış rayonnarınnan kitsä, Ağidel belän Dim yılğası quşılğan cirdä buşlıq qalaçaq.

Äxmät Söläymanovnıñ rasistlarça belderüen 21 nçe ğasırnıñ dürtençe yılındağı iñ xikmätle xällär isemlegenä kertüdän yaxşısı bulmas. Barı satira häm yumor ğına mondıy xällärdä yärdäm itä. Prosto Äxmät Söläymanov säyäsi, fänni, xoquqi yaqtan çişenep, eçke tormışın, küñel türendäge ğäziz xıyalların kürsätkän. Yaña yılda pal'ma töbenä utırğan Valeriy Leont'yevqa yarağan ğämäl nişläp fän doktorı Äxmät Söläymanovqa yaramasqa tieş? Tem bolee berdäm Rusiädä?

Bıyılğı berençe tapşırudağı xikmätle xällär şunıñ belän citep torır. Kiläse comğada xikmätle xällär qissasın däwam itärbez.

Rimzil Wäli, Qazan.

XS
SM
MD
LG