Ğäziz qärdäşlär! Näq ber ğasır elek milli äydäwçebez Ğayaz İsxaqi «200 yıldan inqiraz” digän äsär yazğan. Anıñ fikerençä, ike ğasırdan soñ tatar milläte yuqqa çığarğa mömkin. Dimäk, xätta şuşı faraz buyınça da tağın 100 yıl bar äle. Nider eşlärgä, xälne üzgärtergä forsat bar kebek. Eşlär qaysı yaqqa bara? Çınnan da, inqiraz yaqınlaşamı, ällä ul inde kilep tä citkänme?
Närsä soñ ul inqiraz? Tatarlarnı keşe bularaq, fizik yaqtan yuqqa çığaru küzgä taşlanmıy. Şulay bulğaç, ni öçen xalıq betärgä tieş? Keşeneñ milläte betü – anıñ tele, mädäniäte, sänğäte ğämäldän çığu, iñ küp digändä arxivqa küçü digän süz. İñ möhim häm küzgä taşlanğan kriteriy – ul milli üzañ. Bügenge analitik tapşıruıbız näq menä şuşı temağa bağışlana.
Milli üzañ etnos iminlegeneñ ber bilgese. Ölkän buınnıñ milli, dini üzañı saw-sälämät. Ölkännärneñ küpçelege millätneñ qäderen belä. Ä urta buın, xäzerge ata-analar? Häm yäşlär? Ni öçen milli üseş görläp barğan xäzerge çorda, Tatarstannıñ däwlät oyışmaları yärdämendä mädäniät, matbuğat, mäğärif üskändä, tuğan teldän bizü küreneşläre oçrıy? Ni öçen yäş buın, zamana ğädätlärenä iärep, üz moñnarınnan, tarixınnan çitläşä? Häm, iñ möhime, kem ülçägän ul milli üzañnı? Yäşlärneñ ruxi qiblaların niçek belergä? Fänni kitaplar, statistik xisaplar ğına monı açıqlamıy bit.
Menä şuña kürä bez bügenge tapşırunıñ analitik öleşenä qädär zıyalı yäşlärneñ ğädäti tormışına küz salırğa buldıq. Tatarstannan çittä tuıp üsep, Qazanğa belem alırğa kilgän Al'bina Zäynulla universitetqa kerep, iñ başta närsä kürgän soñ? Xäzer anıñ xikäyäten tıñlıyq. Mikrofon – Al'bina señelkäşkä.
Taqtağa kirtep yazılğan süzlär Al'bina: Tatar balası härwaqıt därtle häm moñlı Qazanğa tartıla, şunda belem alırğa omtıla. Min dä Qazanğa şul niät belän kilgän idem. Läkin qaya kerergä, nindi yuğarı mäktäp saylarğa? Yaña yılğa kergäç, iyül, avgust imtixannarın uylap, Qazan universitetına kittem. Nindi fakul'tetlar, belgeçleklär bar, imtixannar nindi fännärdän. Ber auditoriägä kerep studentlarnı da kürep çığasım kilde.
Menä 13nçe qat, jurnalistika fakul'tetı. Tänäfes waqıtı. Studentlar üz-ara yäki mobil'nik aşa aralaşalar, qayberäwlär leksiä qaraştıra. Min tanışqan qızlar uquları turında söyläşkändä, üzlären citdi genä tottılar. Şul çaqta küzem ber partadağı yazmağa töşte. “Jurfak - sila!”dip yazılğan ide anda. Min üzem dä sizmiçä yazma artınnan yazma, ber partadan ikençe partağa küçep, taqtağa tırnap yazılğan süzlärne uqıp yöri başladım.(Menä şulay uqıy başladım min universitetta).
“Domoy xoçu”, “Spat' xoçu”, xätta “Umeret’ xoçu” kebek belderülär, törle şpargalkalar, şiğerlär, ingliz süzläre dä yış kürenä. Kiemsez qızlar räsemnäre oçrap tora. Xätta riwayättäge Yeva da oyat urınnarın yafraq belän qaplasa, bu räsemnärdäge qızlarnıñ berdän ber kieme mobil' telefon bulıp çıqtı. Beräw monda uqıy-uqıy şundıy näticägä kilgän: “Grızi, mudak, ğafu ütenäm, anda şulay yazılğan, granit nauki, tı sam poşel na eti muki!”Menä ikençeseneñ fikere: “Davayte kurnem i uvolimsya!”. Bu inde ciñel genä qotılmaqçı bulğan küräseñ. Tatarlar da qulların seltägän mikänni? “Nam, tataram, vse rawno” digän yazu da kürenä monda.
İkençe ber institutta bädräf işegeneñ eçke yağında şundıy iğlan kürgän idem: “Ulıbnites’! Was snimaet skrıtaya kamera!”. Şayartunı añlamağan keşelär niçek xis itä ikän monda?
Jurnalistika fakul'tetınıñ da bädräfen uqıp çığarğa teläsäm dä nasip bulmadı. İşek töbennän ük zäñgär toman börkelde. Qızlar läzzätlänep tämäke tartalar. Şunda uq çığıp tayarğa turı kilde.
Başqa fakul'tetlarnıñ da parta yazmalarına küz salıyq äle. 12nçe qatta – tarix fakul'tetı. Monda zur keşelärneñ balaları küp oçrıy dilär. Parta yazmaları niçekter därtleräk, xätta beraz şaşıbraq yazılğan tösle. “İstfak - sila!”, “Tatfak - kolxozniki!”, “Yurfak - bomji!” ikän. Menä tağın ber yazma: “Delayu krasivo biznes po zakonam goroda, obyasnyayu korotko, moi frazı zoloto!”. Nindi käsep ikänen añlap qına bulmadı. Şähärneñ zakonnarı digän bit. Ä menä beräw uqıp tuyğan: “Legçe vskrıyt' sebe vse venı, çem dojdat'sya peremenı!”. Narkoman tügelder bit üze, xodayım?. Ber açış mine bötenläy ayaqtan salıp eğa yazdı: “Qazan - eto stolitsa Amira!”. Şul Ämir digän yegetne küräse ide. Ällä ni şaqqatırlıq sälätläre yuqtır anıñ. Bik tä üzenä ışanğan ätäç bulırğa tieş.
Gölşat isemle ber studentqa miña üzeneñ mäktäp yıllarındağı parta yazmaları turında söyläde. Uquçılar parta buyawların bozudan tuqtamağaç, uqıtuçıları böten mäktäpkä ber klassnıñ partasın näq yazmalarğa bağışlap birgännär ikän.
Yäş ğalim, tarix fännäre kandidatı Marat Ğıbatdinov fikerençä, parta yazmaları älege studentlarnıñ matbuğat tübänlegen kürsätä.
Qazan universitetı auditoriäläre buylap säyäxät däwam itä. Tatar filologiä fakul'tetınıñ auditoriäsenä keräm. Monda partalar yaltırap tora, buyawı bik şoma, süzlär yazarlıq tügel. “Ne povezlo” dip uylap, tatfaktan çığıp kittem. Tatarlarnıñ ni uylağanın belep bulmadı.
Çirat ekonomika fakul'tetına da citte. Monda ber yazmada beräw şundıy täqdim yasarğa bulğan: «Tatar v Tursiyu!». Närsä belän qomaçawlağannardır aña tatarlar? Ä menä beräw xätta 02 xezmätkärlärenä möräcäğät itärlek açış yasap quyğan bit: «Ya sotsial'no opasen!». Menä tağın beräw. «Slava Rossii! Smert' vsem...“ Dip tozlı süz yazğan bu. Patriotizm dip añlarğa mikän? Läkin ni öçen kemgäder äcäl telärgä? Säyäsi lozung äytkändä, nigä sügenergä inde!
Parta buyawın bozıp yasalğan yazular, räsemnär mäktäp yıllarınnan uq härkemgä tanış. Şundıy uq xäl texnikum yäki yuğarı uqu yortlarında küzätelä ikän.
Tanılğan psixolog Rämil' Ğärifullin fikerençä, studentlar partağa alarnıñ küñele türendä bulğan uy-xislären üzläre dä sizmiçä yazıp quya ikän. Tarix fännäre doktorı Damir İsxakov süzenä qarağanda, parta yazmaların tikşerü jurnalistnıñ ğına tügel, ä ğälimnärneñ dä eşe bulırğa tieş.
Universitettağı tatar fakul'tetınıñ qızları miña anda uqırğa kermäskä kiñäş birdelär. «Ä nigä kiräk soñ ul tatar tele?»–dilär. «Kiläçäk tormışta nindi ömetlär belän bäyläp bula soñ anı? Kiläçäge bar meni anıñ?». Ğäcäp. Tatar telen dä, rusçanı da, çit telne dä, xoquqnı, iqtisadnı da belsäñ şäp bulmıy mikänni?
Bu turıda öställärdä berni yazılmağan ide. Uqırğa qaya kerergä dip aptırap qaldım. Şunıñ belän minem östäl taqtaları buyınça universitetta uquım xäzergä tämamlanıp tora.
RV: Mondıy manzaralar kürgäç, Al'bina Zäynulla, nihayät, üzeneñ yulın tabır. Yä psixologiä, yä filologiä, yä jurnalistika hönären öyräner öçen ul üzenä kiräk fakul'tetnı tabar.
Ämma studentlarnıñ östäl taqtasına kirtläp, sızıp yazğan eç serläre uyğa sala. Tatar dönyasınıñ märkäzendä, iñ zatlı uqu yortında millät yazmışın, tarixın öyränä torğan büleklärdä uquçılarnıñ üzañı, mädänilek däräcäse şaqtıy çuar ikän. Bu bit oçraqlı xäl tügel. Gel genä Stalinnı, Xruşçevnı, Yawız İvannı ğäyepläp bulmıy. Üz millätenä ğämsez qaraw da bik yawız faktor. Änä, Qazan universitetınıñ tatar tele häm tarixı fakul'tetınıñ dekanı İskändär Ğiläcev tarix fänen quyıp torıp, tuğan tel turında zur mäqälälär yazğan. Bu mäqälä Mäskäwdä çığa torğan “Tatarski mir» gazetasınıñ bıyılğı iñ berençe sanında basılıp çıqqan. Anıñ fikerençä, tatar teleneñ qullanu tirälege kimep bara, añardan yäşlär bizä. Dekan bulğaç, anıñ süzenä dä qolaq salırğa kiräk. Däwlät, maxsus programmalar tözep, tatar telen üsterü turında qayğırta. Yañadan-yaña basmalar çığa, meñnärçä mäktäplärdä häm sıynıflarda, distä meñnärçä uquçılar tatar telen uqıta. Yuğarı mäktäplärdä dä milli teldä uqıtu cäyelä. Däwlät tıymıy, yärdäm itä. Ä bez – tel qorıy dibez.
İñ berençe çiratta milli üzañ turında kiñäşsäk – döres bulır. Bu äñgämädä fän doktorları Damir İsxakov, Äxmät Saxapov, Tatar kongressı xezmätkäre, federal' milli-mädäni moxtariät särkätibe Färit Urazayev qatnaşır. Närsä soñ ul milli üzañ? Kitap şunı äytä - keşeneñ üzen nindi dä bulsa millätneñ öleşe itep toyımlawı, üz xalqınıñ mädäniäten, telen üz itüe, xalıqnıñ ğöref-ğädätlären ütäwe.
Färit Urazayev optimistik ruxta cawap birde. Mäğärifkä, telgä totılğan çığımnar, ruxi häm matdi köçlär moña nigez birä. Şulay da, eşne qaya barğanın, tendensiäne bilgelärgä ide bit. Mäsälän, matbuğat ölkäsendä. «Miras” jurnalınıñ baş möxärrire, filologiä fännäre doktorı Äxmät Saxapov milli matbuğatnıñ torışına menä mondıyraq bäyä birä: “Soñğı yıllarda milli matbuğatnıñ tirajı 15-20, xätta 100läp tapqır kimede. Däwlät yärdämennän başqa ul yäşi almas ide”,-di ul.Filologiä fännäre doktorı Äxmät Saxapov belän bäxäsläşergä dä mömkin. Ämma, faktlar - qatğıy. 80nçe yıllar urtasında tatar basmalarınıñ ğomumi tirajı 3 millionnan artıq ide. Xäzer – yartı millionğa citmi. Qayçandır “Çayan” jurnalı – 800 meñnän ekzemplyardan artıq, “Söyembikä” - 600 meñ çaması, “Qazan utları” - 130 meñläp tiraj belän çıqqanğa xäzer ışanuı da qıyın. Gäcitlär belän dä şul uq xäl. Işanasızmı, yuqmı – tatar basmaları partiä qaznasına mul aqça kiterä ide. Alarnıñ barlığı millätneñ barlığın dälilläp tora ide. Ä bügen milli matbuğat üzen aşata almıy. Milli mädäni eşlärdä kerem tabuçılar arasında barı estrada cırçıları häm törkemnäre genä qalıp bara. Ni xäl bu? Cawap tabu qıyın. Ä xäzergä tarix fännäre doktorı Damir İsxakovnı tıñlıyq: “Partağa , yäki qoymağa yazu janrı ul dönyağa kiñ taralğan äyber. Könbatışta mondıy närsälär turında xezmätlär dä bar. Ğalimnär äytüe buyınça, monıñ etnografik eçtälege dä bar. Milli mäs`älälärne dä belep bula. Şunıñ öçen bu yazmalarnı öyränergä kiräk.Xalıqlar arasındağı problemalarnı da belep bula”,-dide ul.Ğäziz qärdäşlär, menä şulay universitet partalarındağı yazulardan başlanğan süz şaqtıy yıraqqa kitte. Läkin, barıber, däwlät häm säyäsät turında süz yöretkändä, üzebezne, millättäşlärne xäräkät itüçe iñ möhim subyekt bularaq tanırğa waqıt citmädeme? Bäs, şulay ikän, awılda, şähärdä, Tatarstanda, Mäskäwdä, Seberdä fälän meñ millättäş bar dip fiker yörtkändä, alarnı çınnan da tögäl itep sanarğa häm millättäşlärneñ sıyfatın, ruxi xäläten belergä ide. Ämma, milli sıyfat, üzañ däräcäse xäzergä berniçek tä ülçänmi. Şuña kürä, küzgä taşlanğannı söylibez. Simpoziumnar, fänni oyışmalar häm xätta uqu yortları öställärenä, işek-qoymalarğa yazılğan fikerlär, surätlär bezgä millätebezneñ xälen, yäşlärneñ kiläçägen añlarğa yärdäm itä.
Bu tapşırunı da menä şundıy ixlas surätlärneñ berse dip añlarsız. Şunıñ belän milli üzañ turındağı analitik tapşıru tämam. Anda Damir İsxakov, Äxmät Saxapov, Färit Urazayev, Marat Ğimatdinov fiker alıştılar, anı äzerläwdä Al'bina Zäynulla, Gölnaz İlgizär qatnaştı. Tapşırunı Rimzil Wäli alıp bardı.
