Accessibility links

Кайнар хәбәр

Teleñne çitlär kisälärme?


Ğädättä bez bu comğa säxifäsendä törle citeşsezleklär, äkämätlär turında söyläsäk tä, iñ başta xikmät iäse bulırğa tırışqan ber millättäşebez turında äytik äle. Bu könnärdä Bötentatar ictimaği üzäge oyışqanğa 15 yıl tula. Şuşı waqıt eçendä milli xäräkät törle xällär kiçerde, anıñ eçendä dä, tışında da, başında da törle keşelär tordı. Çınlap torıp, milli ixtiacnı beldergän häm ğämälgä quya başlağan keşelär siräk oçrıy. Alar qaydadır qıçqırıp ta yörmilär, nindider säyäsi mönbärlärdä, televizor ekrannarında da kürenmilär.



Ämma alar milli sızlanunı añlağan, çağıldırğan milli ğämäl keşeläre. Çın milli xäräkät äğzäläre. Alarğa aqça da tülänmi, millät yulın taptaw arqasında qaywaqıtta alarnıñ şäxsi tormışı, kar'yerası da bozıla.



Näq comğa könne «Azatlıq” radiosınıñ Qazan byurosına Därwişlär bistäsendä yäşäwçe Tomas Niğmätcanov kilde. Ul banktan kredit alıp, kitap çığarğan. Ni xaqında disezme?



Tomas üze 80nçe yıllarda Därwişlär bistäsendä, GİPO institutında oyıştırğan sänğät söyüçelär klubı, annarı Tatar ictimaği üzäge bülekçäse häm injenerlar arasında milli eşlär alıp baruı turında kitap yazğan. Milli xäräkät häm şäxes tarixı turında. Menä şul inde çın xikmät, çın moğciza. Keşeneñ küñelendäge baylıq, betmäs-tekänmäs fidaqärlek. Firqälärdä, xäzerge milli oyışmalarda qatnaşmasalar da, andıy keşelär millätne saqlıy. Tomas Niğmätcanov belän oçraşu Azatlıqnıñ düşämbe kiçendä tıñlawçılarnı kötä.



15 yıl elek Tatar ictimaği üzägeneñ qorıltayında Tatarstan başqalasında uramda tatarça yazular, avtobuslardağı iğlannar, eş urınnardağı cıyılışlar tatar telendä az buluğa zarlanğan idek. Xäzer beraz üzgäreşlär bar. Läkin barıber, Qazan Qazan bulıp qaldı. Filarmoniäse, televideniese, radiosı yözlärçä tatar mäktäbe buluğa qaramastan, bik küplär tuğan telenä, millätenä qaytırğa aşıqmadı. Ğäcäp bit! Moğciza tügel, aptıraş. Şartlar bar, alar citärlek bulmasa da, telägän keşegä üz milläteñneñ äxlağın saqlarğa bula. Ämma, xämer eçü, balalarnı az tabu yäki yalğız yäşäw, bulğan balanı da tuğan telgä cälep itmäw buyınça bezneñ qärdäşlärebez dä başqalardan ayırılıp tormıy. Xätta tatar tele, millät turında fänni eşlär, kitaplar yazuçılarnıñ da qayberäwläre imanlı yäş buın üsterü turında uylamıy. Şuña qarap barıber millät häm tel betä dip, küzne yomıp Qaban külenä çumarğa äzer toruçılar da bar. Läkin, Allağa şöker, barıber millät alay tiz genä yuqqa çıqmıy ikän.



Bu atnada Rusiäneñ statistika komitetı räise Vladimir Sokolin 2002 yıldağı can isäp yomğaqlarınıñ ber öleşen iğlan itte. Rusiälelär 800 törle millät variantların üzläştergännär ikän. Şularnı ğomumiläşterep, 160 millät yazılğan. Küpçelek tatar tatar bulıp qalğan.



Şunısı qızıq, rusiälelärneñ 98 protsentı rus telen belä ikän. Dimäk, 2 protsent, ä bit bu 3 millionğa yaqın xalıq, rus telen belmi bulıp çığa. Bu bit inde grajdanlıq turında qanunnı bozu digän süz. Rus telen belü buyınça imtixan birmäsäñ, Rusiä grajdanlığın alıp bulmıy. Şulay da rusça belmägän ike protsent xalıq haman üzençä yäşi birä. Zakonnarnıñ artıq tögäl ütälmäweneñ üz räxäte bar bit anıñ.



Rusiä xalqınıñ 5 protsentı ildäge ikençe taralğan telne - ingliz telen belä ikän. Kiläçäktä bu san 20-30, 50 protsentqa da citär äle. Bu bit inde iketellelek arta digän süz. Dimäk, ber tel belän genä yäşäwçelär kimi, torğan sayın üzlären caysız xis itä, köndäşlekkä sälätsez bula bara.



Sokolin äytkän tağın ber san bezneñ öçen söyeneçle häm xikmätle. Canisäp waqıtında «nindi tel beläsez” dip töpçenep tormasalar da, statistiklar niçekter tatar telen belüçelärneñ ğomumi sanın kiterep çığarğannar. Tıñlağız - Rusiä xalqınıñ 3,7 protsentı tatarça söyläşä. Bu inde tatarlarnıñ ğomumi sanınıñ 80-90 protsentı diärgä bula. Menä bu içmasam xikmät! Barıber yäşibez, telebez bulğaç, ilebez da bar digän süz. Ämma ber äkämät borılış. Statistika komitetı iğlan itkän can isäp materiallarında barıber töbäklärneñ milli sostavı äytelmägän. Saylawlar ütkäç kenä şuşı däwlät sere açılaçaq.



Kiläse atnada Xalıqara däräcädä tellär köne ütkäreläçäk. Qarıyq äle, telne yaqlaw buyınça şuşı räsmi bäyräm könnärendä beznekelär niçek yäşär ikän? Qazandağı, Ufadağı, Orenburdağı, Çiläbedäge, tatarlar mıjlap torğan rayondağı kibetkä kiläseñ dä, sorıysıñ, räxim itep aq ipi biregez äle, diseñ. Häm monı añlap, aq ipi birüçelär xikmät iäse bulıp kürener. Läkin iñ xikmätlese - tatarlarnıñ, başqortlarnıñ üz qärdäşenä «Dayte pojaluysta” dip qılanmıyça, ä üzläre yaratqan, üzläre añlağan teldä endäşergä cör'ät itüe. Menä şuşı xikmät iäse bulırğa qayçan öyränerbez ikän?



Rimzil Wäli

XS
SM
MD
LG