Accessibility links

Xikmätle xällär


Dönyadağı iñ xikmätle närsälär arasında iñ ğäzize - tel dip sanıym min. Keşene xaywannan ayıra torğan iñ töp bilge – anıñ söyläşüe, süzlär, intonatsiä yärdämendä üzeneñ fikerlären başqalarğa citkerüe. Biologlar äytmeşli, ikençe signal sisteması. Menä şul sistema, yäğni söyläşü ber genä törle genä tügel, ä meñ törle, tögälräk äytkändä, dönyada 6 meñläp tel bar dilär. Älbättä, xäzerge çorda aktiv qullanışta bulğan, kiñ taralğan tellär küp tügel. Bälki 2-3 distäder, ä xalıqara däräcädä, berläşkän millätlär oyışmasında qullanıla torğan tellärneñ sanı 6-7dän artmıy. Ä qaysı tel iñ yaxşı, iñ caylı, iñ bay häm nazlı soñ? Äytik, alman telen iqtisad, suğış öçen caylı dilär. Fransuz, ital'yan telläre mäxäbbät añlatırğa, ingliz tele teläsä qayda eş itü çarası. Şularnıñ qaysın saylarğa soñ? Cawap bik ğadi. İñ yaxşı tel, iñ caylı tel kiläçäkkä yul sala, başqa xalıqlar, tellär belän aranı yaqınayta torğan, fähem birä, tärbiäli torğan telne beläsezme? Bälki küpläregez beläder. Ul ana tele, ätkäm-änkämne- tele. Tuqayça äytkändä, dönyada küp närsä beldem şul tuğan tel arqılı.

Döres, qaywaqıtta keşeneñ tuğan tele bulmıy. Çönki ata-anası aña tuğan tel urınına başqa tellär yamawlığınnan cıyılğan ber mesken yurğan yabıp üstergän. Yäki zurıraq xalıqnıñ telen üz itü kiläçäktä hönär, eş tabu öçen caylı dip, beler-belmäs kileş zur däwlätlär telen genä öyrätep, ata-baba telennän bizdergän oçraqlar da bar. Balanıñ tele rusça, ätise çuwaşça, änise ukrainça, ikese bergä yarım-rusça, äbise-babası tatarça söyläşkäç, alar bergä utırıp ber teldä niçek aralaşsın? Härxäldä, tuğan teldä tügel inde. Qaywaqıtta tel arqasında suğışlar çığa. İxtilallar, fetnälär kütärelä. Latviädä rus balalarına 10нчы klassta qayber fännärne, döresräge predmetlarnıñ 60 protsentın latış telendä uqıtu turında qanun çıqqaç, 10 meñ balanı uramğa demonstratsiägä çığardılar. Tel diskriminatsiäsen kertüçe latış säyäsätçelären faşist itep kürsätkän plakatlar basıldı. “Russkaya şkola - naş Stalingrad” digän şiğär astında ütkärelde ul çaralar. Elekke soyuzdaş respublikalarda saqlaw menä şulay alıp barıla.

Bügenge süzebez ul xaqta tügel. BDB illärendä 10нчы sıynıfta tügel, ä 1нче sıynıfta tatar telen uqıtqan mäktäp yuq. Matematikanı, geografiäne tügel, xätta tatar telen predmet bularaq uqıtqan mäktäp tä yuq. Ä bit qayber Üzäk Aziä illärendä 300-500 meñ tatar bar. Döresen äytkändä, Rusiä töbäklärendä dä, Başqortostan, Udmurtiä, Samar, Sember, Tömän ölkälären isäplämägändä, tatar klassları bik çamalı. Şulay da, däwlätne genä tügel, üzebezne, ata-analarnı da bitärläsäk, cämğiätkä däğwa beldersäk, zıyan bulmas.

Bu könnärdä Tatarstan rayonnarında, şähärlärendä Xalıqara ana tele atnalığı ütkärelde. Ä şimbä könne, 21 fevral'dä törle illärdä Xalıqara ana tele bilgeläp üteläçäk. Xikmätle xällär säxifäse dä üzençä bilgeli. Küptän tügel Azatlıq radiosınıñ rusça tapşırularında “Litsom k litsu. Lider otveçaet na voprosı jurnalistov” rubrika astında Mintimer Şäymiev belän äñgämäse çıqtı. Säyäsät, iqtisad, firqälär turında söyläşkändä, Tatarstan prezidentı äñgämädäş jurnalistlar öçen kötelmägän temanı quzğattı.

Tatarstan prezidentı iñ möhim säyäsi häm däwläti töşençälär turında söylägändä, ana tele ğäzizlegen, keşeneñ tuğan telenä nindider basım yasaw, anı qısrıqlaw, naçar häm perspektivasız närsä dip äytte. Monıñ belän aqılı tögäl bulğan härkem kileşer. Läkin ana telen saqlaw, qullanu ciñel genä eş tügel. Xätta, däwlät programmaları tözep, mäğärif sistemasın qämilläştergän çorda da. Här ata-ana, här uqıtuçı, mäğärif sisteması citäkçese üzeneñ öleşen kertmäsä, ana tele yätim qarçıqqa äylänä. Menä ber misal. Bälki ul ğädäti häm uñay täcribädän çığarmadır, läkin ul bulğan xäl. Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetına uzğan pänceşämbe könne Çistay rayonı Qarğalı rayonında yäşäwçe Güzäl xanım Göbäyeva kilep kerde. Ul üze Aqsubay rayonınnan, İbraydan. Qarğalığa kilen bulıp töşkän. İre belän ike bala üsterälär.

Sentäber ayında Güzäl xanımnıñ İlnar isemle ulı mäktäpkä barğaç, yılap qaytqan. Barlıq fännär dä urısça uqıtıla ikän, tatar telennän başqası. Ä İlnar öydä tatarçağa öyrängän, tabiğät häm tögäl fännärne rusça añlamıy. İke meñnän artıq keşe yäşägän tatar awılında berär tatar sıynıfı eşläsä, tabiği bulır ide. Bu awılda tatar gimnaziäse eşli dip sanala buğay. Ämma mäktäp direktorı Färidä Ğalimcanovna ata-analardan matematikanı rus telendä uqıtırğa riza dip, imza quydırğan. Şulay perspektivalıraq, caylıraq, digän ul. Matematika rusça uqıtılğaç, başqa fännärne dä barı tik rusça ğına uqıtırğa turı kilä ikän. Şulay caylıraq. Ata-analar tawış çığarırğa uñaysızlana, Aqsubayda üskän Güzäl xanım çaya xolıqlı, ul bireşmi, ronoğa da barğan. Mäs'lälä xäl itelmägän, xäzer Qazanğa kilgän. Bu çığarma xäl bulırğa mömkin. Ämma oçraqlı tügel ul. Dimäk ata-analar da Färidä Ğalimcanovna da, başqa uqıtuçılar da, mäğärif sisteması citäkçeläre dä İlnar Göbäyev digän malaynıñ kiläçäge turında döres uylamıylar. Keşe matematikanı tuğan telendä berençe klasstan uq yaxşı itep üzläştersä, ul menä digän belgeç bula ala. Üskäçräk ul rus telen dä bik şäp üzläşterä, ä menä keçkenä çaqta matematikanı tuğan teldä uqıtmaw arqasında belmi qalu İlnar kebek yegetlärne bötenläy awır xälgä quya. Çistay rayonınıñ Qarğalı awılında pedagogik, lingvistik borılış kötep yäşilär. Ä bälki inde tizdän xäzerge xälgä künegep tä kitärlär. Ana telne barı tik ber genä därestä – garmmatika öyrängändä genä qullanuğa künegerlär alar. Ä bu inde faciğa. Üzenä kürä ruxi, etno-mädäni katastrofa. Xalıqara ana tele könendä bu turıda iskärtmiçä mömkin tügel.

Rimzil Wäli.

XS
SM
MD
LG