Xörmätle tıñlawçılar, inde xäbär itüebezçä, bu atnada İnternetta 2003 yılnıñ mäşxür tatarların açıqlaw tämamlandı. Tawış birüneñ soñğı turına xanımar arasınnan, Rusiäneñ eçke eşlär ministrlığına qarşı mäxkämä eşen otqan, pasport fotosına yawlıq bäyläp töşü xoquqın qazanğan Çallı wä Tübän Kama möslimäläre häm Finlandiädä yäşäwçe cırçı Cämilä Nizametdin, ä irlär arasınnan Çallı eşmäkäre Räfis Kaşapov häm kürenekle ğalim, astrofizik Räşit Sünäev çıqqan ide. Tatarnıñ üzençä säyäsi köräşen gäwdäländergän Räfis Kaşapov bu yulı tawışlarnı kübräk cıysa da, Räşit Sünäevneñ añardan ällä ni qalışmawı tatarlarnıñ ğilem-fähem ölkäsendä qazanışlarğa da zur ähämiät birüen kürsätä. Bügen bez yänä ber tapqır Räşit äfändeneñ fänni eşçänlegenä tuqtap kitergä buldıq. Uzğan yıl Räşit Sünäev astrofizika ölkäsendä dönyanıñ iñ abruylı bülägenä layıq buldı. Bu uñaydan Azatlıqta maxsus Fän tapşıruı yañğıradı. Xäzer sezeñ iğtibarğa şul tapşırudan ber özek täqdim itäbez.
2003 yılnıñ astrofizigı Räşit Sünäev
Zamança teleskop, iärçennär yärdämendä mäglümät tuplap, şunıñ nigezendä Ğäläm öyränü fäne - astrofizika dip atala. Bügen bu fän fundamental texnik fännärneñ iñ alğı safında tora. Zur aqçalar şunda salına, iñ zur açışlar da anda yasala.
Amerikanıñ Astronomiä Cämğıäte häm Fizika İnstitutı şuşı ölkädä zur uñışlar qazanğan ğalimnärgä Dannie Heineman isemendäge büläk tapşıra. Amerikanıñ Astronomiä Cämğıäte dönyada iñ abruylısı bulğanğa kürä, bu büläkne alğan keşe - yılnıñ astrofizigı dip tä yörtelä. Büläk 1980-nçe yılda buldırılğan. Anıñ berençe ike lauraetı, Joseph Taylor häm Riccardo Giacconi soñraq Nobel bülägen dä aldılar. Heinman bülägenä ireşkän 23 keşe arasında moñarçı ber genä sovet yä Rusiä ğalime yuq ide.
Şuşı könnärdä 2003 yılnıñ laureatı iğlan itelde. Ul Rusiäneñ Kosmosnı öyränü institutınıñ bülek mödire, akademik, millätäşebez Räşit Sünäev. Büläkne birü qäğäzendä yazılğan süzlärne inglizçädän tatarçağa yaqınça bolay tärcemä itep bula:
«Bar Ğälämnän alıp qara tişeklärgä qädär, nurlanış belän matdä arasındağı bäyläneş mäsäläsen ğäcäyep däräcädä tirän añlawğa ireşkän öçen.»
Soñğı yıllarda Räşit äfände Germaniäneñ Garching şähärändä urnaşqan Max Plank isemendäge astrofizika instututı belän citäkçelek itä. İldän ilgä yöri, konferensiälärdä qatnaşa, anı totu ciñel tügel. Min anı İnternet aşa ezläp taptım. Räşit abıy qotlawğa räxmät äytep, gafu itegez, läkin, äñgämä birergä hiç kenä dä waqıtım yuq dide.
Üze ul Taşkentta tuğan, ä menä äti-äniläre çığışı belän Mordoviä yaqlarınnan. Bu yaqnıñ tarixın, annan çıqqan keşelärne yaxşı belgän İrek Bikkininnı min Räşit abıy turında yazma äzerlärgä soradım. Xäzer süzne İrekkä biräm.
Tatarlar Sovetlar Soyuzı waqıtında da, xäzerge Rossiäda da kosmosqa oçqannarı yuq. Dönyada kosmonavtlar häm astronavtlarnıñ sanı meñgä yaqınayıp kilä, ämma tatar oçuçıların kosmosqa cibärmilär. Säbäbe närsädä, ulsı bilgesez, ämma tatarlar cirdän torıp ta kosmosnı öyränüdä bik zur uñışlarğa ireşälär.
Mäsälän, SSSRnıñ Kosmosnı öyränü institutınıñ direktorı bulıp ozaq yıllar millättäşebez akademik Roald Zinnur ulı Sagdeev eşläde. Rossiänıñ kosmosnı öyränüdä iñ möhim bulğan bu institutnıñ direktorı bulıp soñğı waqıtqa qadär tatar keşese eşläde – akademik Albert Abubaqir ulı Galeev. Şul uq institutnıñ iñ uñışlı kosmos belgeçläreneñ berse, direktornıñ urınbasarı – texnik fännär doktorı Rawil Rawil ulı Nazirov, haman bezneñ millättäşebez.
Kem soñ ul akademik Räşit Sünäev? Ul xäzer Germaniänıñ Max Plank isemendäge Astrofizika institutı direktorı, Rossiänıñ “Astronomiä jurnalına xatlar” jurnalınıñ baş möhärrire. Şulay uq Räşit abıy Rossiä fännär akademiäseneñ Kosmosnı öyränü institutında üzeneñ yuğarı energiälar astrofizikası bülegen dä taşlap kitmi, Germaniädan Mäskäwgä kilgäläp tora.
Räşit Sünäev 1943 yılnıñ 1 martında Taşkentta Ali häm Säidä Sünäevlar ğailäsendä tua. Anıñ ätise Ali Abdraxman ulı Sünäev xäzerge Mordoviänıñ Kadoşkin rayonında bulğan Latış awılında zur häm xälle ber ğailädä tua. Morzalardan çığışları bulğan Sünäevlar revolütsiäğä qädär tırışçan häm bay bulalar, yon arçıp, tirelär eşkärtep, säwdä belän şöğıllänep torğannar.
Ali Sünäev Ruzaevkada mäktäptä uqıy, ämma 20 yıllar axırında, kollektivizatsiä başlanğaç, Sünäevlar ğailäseneñ ber öleşe Ästerxanğa, ikençe öleşe Taşkentqa kitä. Sünäevlarnıñ, kollektivizatsiä häm raskulaçivaniedan qaçıp qotıla almağannarın, şular arasında balalarnı da, Sebergä, Şilka yılğasına ozatalar. Qayberläre anda häläk ta bulalar.
Räşit Sünäevnıñ änise Säidä İsxaq qızı Däwlät-Kildeeva Latış awılına kürşe bulğan İsa awılında tua, ämma bulaçaq ire Ali Sünäev belän Taşkentta ğına oçraşa. Säidä apanıñ babası Usman Soltanali ulı Däwlät-Kildeev turında Mordoviä tatarları arasında xäzer dä küp legendalar yöri. Usman-bayğa, anıñ ullarına, şular arasında Säidä apanıñ ätise İsxaq Usman ulı Däwlät-Kildeevqa urıs pomeçikları knäz dip äytä bulğannar. İsxaq Däwlät-Kildeev revolütsiägä qädär säwdä eşläre belän törle Yevropa illärendä bula. Ä Sovet zamanı citkäç, anıñ ätise Usman-baynı 1918 yılda matroslar atıp ütergäç, mondıy keşelärgä böten yullar yabıla. Şunnan ul ğailäsen alıp Urta Aziägä, Taşkentqa kitä. Niçek kenä bulmasın, danlıqlı tatar morzaları häm knäzläre näselennän bulğan Räşit Sünäev xäzer böten dönya külämendä bilgele keşe buldı.
Räşit Ali ulı 1966 yılda Mäskäwdä Fizik-texnik institutın qızıl diplom belän tämamlıy, annan soñ akademik Yakov Zeldoviç citäkçelegendä aspiranturada uqıy, fännär kandidatı bula, annan soñ fännär doktorı. Astrofizika fänendä iñ möhim töşençälärneñ berse itep Zeldoviç-Sünäev effektı sanala. 1992 yıldan Räşit abıy Rossiä fännär akademiäseneñ akademigı.
Räşit Sünäevnıñ fänni xezmätläre yoldızlarnı, galaktikalarnı, böten ğalämne öyränü belän bäylängän. Ul üze äytkänçä, xäzer astrofizika fänendä yañadan-yaña açışlar kilep çığa. Bu yaña açışlar bezneñ material'' dönyağa bulğan xäzerge qaraşlarıbıznı bötenläy üzgärtüe mömkin. Astrofiziklar xäzer bik küp urınnarda bezgä kürenmägän häm bez toymağan yäşeren matdä ezläre tabalar ikän. Bu yäşeren matdä bezgä bilgele bulğan matdädän yaqınça 15 märtäbä kübräk ikän.
Räşit abıy teoretik qına tügel, ul praktik ğalim dä. Uzğan ğasırnıñ 70nçe yıllar urtasında anı kosmik eksperimentlar belän şöğıllänergä cibärälär. Räşit Sünäev küp kosmik iärçennärdäge laboratoriälarnıñ citäkçese bula. Mäsälän, anıñ citäkçelegendä “Mir” orbital'' stansiäsendä ozaq yıllar eşlägän “Kvant” module häm rentgen nurları belän eşläwçe “Granat” teleskopı fängä küp möhim açışlar kitergän.
Yevropanıñ berniçä ile tözegän gamma nurları belän eşläwçe yaña “İntegral” teleskopı – Räşit abıynıñ soñğı eksperimentlarınnan. Räşit abıynıñ tırışlığı belän Rossiä ğalimnärenä bu teleskopnıñ 25 protsent eş waqıtı birelde.
Räşit abıynıñ 4 balası bar. Anıñ ölkän ulı Şamil Amerikada, Harward universitetında molekular biologiä professorı, ikençe ulı Usman – Mäskäwdä student, keçe ulı Ali häm qızı Zölfiä, äniläre Güzäl apa, Räşit abıy belän bergä Germaniäda yäşilär.
Fän häm Texnologiä tapşıruwı öçen İrek Bikkinin
Menä şulay, xörmätle tıñlawçılar. Östäp tağın şunı äytim, Räşit Sünäev berük waqıtta Quşma Ştatlarnıñ da Fännär Akademiäse äğzası bulıp tora. Läkin, Tatarstan häm Başqortostan Akademiäläreneñ şäräfle äğzası bulu, minem öçen şulay uq qäderle, di ul.
Küptän tügel ul Münchendağı Ludwig-Maximillian Universitetınıñ şäräfle professorı itep saylanğan. Ämmä Qazan Universitetınıñ şäräfle professorı bulu – minem öçen şulay uq qäderle, di ul.
Dannie Heineman büläge Räşit Sünäevkä, Xalıqara Astronomiä Berlegeneñ uzğan cäydä Sydneyda ütkän ğömüm mäclesendä tapşırıldı. Bezneñ elektron qotlawnı şul utırış waqıtında alıp Räşit abıy şunduq räxmät cawabın yulladı.
Näq ber atnadan Räşit abıynıñ tuğan köne, aña 61 yäş tula. Min aña sawlıq-sälämätlek, kiläçäktä tağı da zurraq uñışlar telim. Ä sezneñ belän bügengä xuşlaşam, xörmätle tıñlawçılar, isän saw bulığız.
Ali Gilmi, Praga
2003 yılnıñ astrofizigı Räşit Sünäev
Zamança teleskop, iärçennär yärdämendä mäglümät tuplap, şunıñ nigezendä Ğäläm öyränü fäne - astrofizika dip atala. Bügen bu fän fundamental texnik fännärneñ iñ alğı safında tora. Zur aqçalar şunda salına, iñ zur açışlar da anda yasala.
Amerikanıñ Astronomiä Cämğıäte häm Fizika İnstitutı şuşı ölkädä zur uñışlar qazanğan ğalimnärgä Dannie Heineman isemendäge büläk tapşıra. Amerikanıñ Astronomiä Cämğıäte dönyada iñ abruylısı bulğanğa kürä, bu büläkne alğan keşe - yılnıñ astrofizigı dip tä yörtelä. Büläk 1980-nçe yılda buldırılğan. Anıñ berençe ike lauraetı, Joseph Taylor häm Riccardo Giacconi soñraq Nobel bülägen dä aldılar. Heinman bülägenä ireşkän 23 keşe arasında moñarçı ber genä sovet yä Rusiä ğalime yuq ide.
Şuşı könnärdä 2003 yılnıñ laureatı iğlan itelde. Ul Rusiäneñ Kosmosnı öyränü institutınıñ bülek mödire, akademik, millätäşebez Räşit Sünäev. Büläkne birü qäğäzendä yazılğan süzlärne inglizçädän tatarçağa yaqınça bolay tärcemä itep bula:
«Bar Ğälämnän alıp qara tişeklärgä qädär, nurlanış belän matdä arasındağı bäyläneş mäsäläsen ğäcäyep däräcädä tirän añlawğa ireşkän öçen.»
Soñğı yıllarda Räşit äfände Germaniäneñ Garching şähärändä urnaşqan Max Plank isemendäge astrofizika instututı belän citäkçelek itä. İldän ilgä yöri, konferensiälärdä qatnaşa, anı totu ciñel tügel. Min anı İnternet aşa ezläp taptım. Räşit abıy qotlawğa räxmät äytep, gafu itegez, läkin, äñgämä birergä hiç kenä dä waqıtım yuq dide.
Üze ul Taşkentta tuğan, ä menä äti-äniläre çığışı belän Mordoviä yaqlarınnan. Bu yaqnıñ tarixın, annan çıqqan keşelärne yaxşı belgän İrek Bikkininnı min Räşit abıy turında yazma äzerlärgä soradım. Xäzer süzne İrekkä biräm.
Tatarlar Sovetlar Soyuzı waqıtında da, xäzerge Rossiäda da kosmosqa oçqannarı yuq. Dönyada kosmonavtlar häm astronavtlarnıñ sanı meñgä yaqınayıp kilä, ämma tatar oçuçıların kosmosqa cibärmilär. Säbäbe närsädä, ulsı bilgesez, ämma tatarlar cirdän torıp ta kosmosnı öyränüdä bik zur uñışlarğa ireşälär.
Mäsälän, SSSRnıñ Kosmosnı öyränü institutınıñ direktorı bulıp ozaq yıllar millättäşebez akademik Roald Zinnur ulı Sagdeev eşläde. Rossiänıñ kosmosnı öyränüdä iñ möhim bulğan bu institutnıñ direktorı bulıp soñğı waqıtqa qadär tatar keşese eşläde – akademik Albert Abubaqir ulı Galeev. Şul uq institutnıñ iñ uñışlı kosmos belgeçläreneñ berse, direktornıñ urınbasarı – texnik fännär doktorı Rawil Rawil ulı Nazirov, haman bezneñ millättäşebez.
Kem soñ ul akademik Räşit Sünäev? Ul xäzer Germaniänıñ Max Plank isemendäge Astrofizika institutı direktorı, Rossiänıñ “Astronomiä jurnalına xatlar” jurnalınıñ baş möhärrire. Şulay uq Räşit abıy Rossiä fännär akademiäseneñ Kosmosnı öyränü institutında üzeneñ yuğarı energiälar astrofizikası bülegen dä taşlap kitmi, Germaniädan Mäskäwgä kilgäläp tora.
Räşit Sünäev 1943 yılnıñ 1 martında Taşkentta Ali häm Säidä Sünäevlar ğailäsendä tua. Anıñ ätise Ali Abdraxman ulı Sünäev xäzerge Mordoviänıñ Kadoşkin rayonında bulğan Latış awılında zur häm xälle ber ğailädä tua. Morzalardan çığışları bulğan Sünäevlar revolütsiäğä qädär tırışçan häm bay bulalar, yon arçıp, tirelär eşkärtep, säwdä belän şöğıllänep torğannar.
Ali Sünäev Ruzaevkada mäktäptä uqıy, ämma 20 yıllar axırında, kollektivizatsiä başlanğaç, Sünäevlar ğailäseneñ ber öleşe Ästerxanğa, ikençe öleşe Taşkentqa kitä. Sünäevlarnıñ, kollektivizatsiä häm raskulaçivaniedan qaçıp qotıla almağannarın, şular arasında balalarnı da, Sebergä, Şilka yılğasına ozatalar. Qayberläre anda häläk ta bulalar.
Räşit Sünäevnıñ änise Säidä İsxaq qızı Däwlät-Kildeeva Latış awılına kürşe bulğan İsa awılında tua, ämma bulaçaq ire Ali Sünäev belän Taşkentta ğına oçraşa. Säidä apanıñ babası Usman Soltanali ulı Däwlät-Kildeev turında Mordoviä tatarları arasında xäzer dä küp legendalar yöri. Usman-bayğa, anıñ ullarına, şular arasında Säidä apanıñ ätise İsxaq Usman ulı Däwlät-Kildeevqa urıs pomeçikları knäz dip äytä bulğannar. İsxaq Däwlät-Kildeev revolütsiägä qädär säwdä eşläre belän törle Yevropa illärendä bula. Ä Sovet zamanı citkäç, anıñ ätise Usman-baynı 1918 yılda matroslar atıp ütergäç, mondıy keşelärgä böten yullar yabıla. Şunnan ul ğailäsen alıp Urta Aziägä, Taşkentqa kitä. Niçek kenä bulmasın, danlıqlı tatar morzaları häm knäzläre näselennän bulğan Räşit Sünäev xäzer böten dönya külämendä bilgele keşe buldı.
Räşit Ali ulı 1966 yılda Mäskäwdä Fizik-texnik institutın qızıl diplom belän tämamlıy, annan soñ akademik Yakov Zeldoviç citäkçelegendä aspiranturada uqıy, fännär kandidatı bula, annan soñ fännär doktorı. Astrofizika fänendä iñ möhim töşençälärneñ berse itep Zeldoviç-Sünäev effektı sanala. 1992 yıldan Räşit abıy Rossiä fännär akademiäseneñ akademigı.
Räşit Sünäevnıñ fänni xezmätläre yoldızlarnı, galaktikalarnı, böten ğalämne öyränü belän bäylängän. Ul üze äytkänçä, xäzer astrofizika fänendä yañadan-yaña açışlar kilep çığa. Bu yaña açışlar bezneñ material'' dönyağa bulğan xäzerge qaraşlarıbıznı bötenläy üzgärtüe mömkin. Astrofiziklar xäzer bik küp urınnarda bezgä kürenmägän häm bez toymağan yäşeren matdä ezläre tabalar ikän. Bu yäşeren matdä bezgä bilgele bulğan matdädän yaqınça 15 märtäbä kübräk ikän.
Räşit abıy teoretik qına tügel, ul praktik ğalim dä. Uzğan ğasırnıñ 70nçe yıllar urtasında anı kosmik eksperimentlar belän şöğıllänergä cibärälär. Räşit Sünäev küp kosmik iärçennärdäge laboratoriälarnıñ citäkçese bula. Mäsälän, anıñ citäkçelegendä “Mir” orbital'' stansiäsendä ozaq yıllar eşlägän “Kvant” module häm rentgen nurları belän eşläwçe “Granat” teleskopı fängä küp möhim açışlar kitergän.
Yevropanıñ berniçä ile tözegän gamma nurları belän eşläwçe yaña “İntegral” teleskopı – Räşit abıynıñ soñğı eksperimentlarınnan. Räşit abıynıñ tırışlığı belän Rossiä ğalimnärenä bu teleskopnıñ 25 protsent eş waqıtı birelde.
Räşit abıynıñ 4 balası bar. Anıñ ölkän ulı Şamil Amerikada, Harward universitetında molekular biologiä professorı, ikençe ulı Usman – Mäskäwdä student, keçe ulı Ali häm qızı Zölfiä, äniläre Güzäl apa, Räşit abıy belän bergä Germaniäda yäşilär.
Fän häm Texnologiä tapşıruwı öçen İrek Bikkinin
Menä şulay, xörmätle tıñlawçılar. Östäp tağın şunı äytim, Räşit Sünäev berük waqıtta Quşma Ştatlarnıñ da Fännär Akademiäse äğzası bulıp tora. Läkin, Tatarstan häm Başqortostan Akademiäläreneñ şäräfle äğzası bulu, minem öçen şulay uq qäderle, di ul.
Küptän tügel ul Münchendağı Ludwig-Maximillian Universitetınıñ şäräfle professorı itep saylanğan. Ämmä Qazan Universitetınıñ şäräfle professorı bulu – minem öçen şulay uq qäderle, di ul.
Dannie Heineman büläge Räşit Sünäevkä, Xalıqara Astronomiä Berlegeneñ uzğan cäydä Sydneyda ütkän ğömüm mäclesendä tapşırıldı. Bezneñ elektron qotlawnı şul utırış waqıtında alıp Räşit abıy şunduq räxmät cawabın yulladı.
Näq ber atnadan Räşit abıynıñ tuğan köne, aña 61 yäş tula. Min aña sawlıq-sälämätlek, kiläçäktä tağı da zurraq uñışlar telim. Ä sezneñ belän bügengä xuşlaşam, xörmätle tıñlawçılar, isän saw bulığız.
Ali Gilmi, Praga
