Bu fäciğäle vaqiğäne tatarlar kebek elekke SSSR cirendä taralıp yäşägän çeçennär niçek iskä aldılar? Älbättä, çeçennär yäşägän barlıq cirlärdän mäğlümät alu mömkin bulmadı. Şulay da mömkin bulğan qädäre bu xaqta söylärbez. Başta Çeçnä , döreseräge Groznıy häm barlıq terror aktları öçen çeçennär ğäyengän Mäskävdäge xällär turında. Bu xaqta bez radiobıznıñ Tönyaq Kafkaz redaksiäsendäge çeçen xezmätkäre Ruslan Şamaev belän ängämäläştek.
Audio
Sez Tönyaq Kafkaz redaksiäse xezmätkäre Ruslan Şamayevne tıñladığız. Şuşı ängämädän soñ, qulğa alınğan Ponomarev häm Xramovlar azat iteldelär. Xramov irekkä çığarılğannan soñ bolay dide.
Audio
1957-nçe yılda Xruşçov çorında ğına çeçen-inguşlarğa yağılğan ğäyep köçtän çığarıldı häm alarğa tuğan cirlärenä qaytırğa röxsät itelde. Läkin,unar meñärlägän çeçen-inguş Qazaxstanda qaldı häm xäzer alar Qazaxstan vatandaşları. Almata şähärendäge çeçen oyışması Vainaxnıñ citäkçese Ahmed Muradov sörgengä 60 yıl tulu uñayınnan xäbärçebezgä bolarnı belderde.
Audio
Ä inde Alamata şähärendäge Çeçen disporasınıñ citäkçelärennän berse Amançı Gunaşev bolay dide.
Audio
"Çeçen İnguşlarnı deportatsiälägändä miña ber yäş ide Bez ul vaqıttan birle Qazaxstanda yäşibez. Qazaxstandağı Çeçen häm inguşlarnıñ sanı 75 meñ Alar Qazaxstan vatandaşı."
Berençe Çeçnä suğışı vaqıtında 12 meñ häm ikençe Çeçnä suğışında tağı da küberäk Çeçen Qazaxstanğa qaçıp çıqtı. Qazaxstan xakimiätläre alarnı cılı qabul itte dip äytep bulmıy. İ ñ möhime alarğa möxäcir statutı tanılmadı. Küräseñ Qazaxstan xakimiätläre, Russiä prezidentı Putinneñ Çeçnädä vazğiät normallaşa digän süzlären yalğanlamas öçen monı eşli torğandır. Lekin, alarnı terkämäv säbäple, şuşı çeçennär Russiägä kire cibärelü qurqınıçı astında yäşilär. Annan başqa alar eşkä urnaşalmıylar, balaların mäktäpkä cibärä almıylar. Şulay uq Mäskävdä räxen alu kebek vaqiğälärdän soñ, Qazaxstandağı küpkenä çeçennär başbaştaqlarça qulğa alına häm ezärleklänä. İnde sörgenneñ 60 yıllığınıñ Başqortostanda niçek iskä alınuı xaqında Ufadağı xäbärçebez Fänis Fätxi bolarnı xäbär itte:
Başqortstanda bügenge köndä 1 meñ yarımnan kübräk çeçennar yäşi. Alarnıñ ike yözgä yaqını törle yuğarı uqu yortlarında uquçı taliplar, ä qalğannarı republikanıñ härtörle şirkätlärendä häm oyışmalarında namuslı xezmät itüçe törle hönär iäläre. Ufada çeçennarnıñ «Bart» isemle milli-mädäni üzäge dä eşläp kilä. Anı soñğı yıllarda Lom Ali İsrailov citäkli. Çeçennarnı üz Watannarınnan sörgengä quuğa 60 yıl tulunı Başqortstanda da nindider miting, ciın belän bilgeläw xaqında ul republik citäkçelärenä möräcäğät itkän bulğan. Ämma anıñ bu täqdimenä Başqortstan xakimiatları bitaraf qalğan. Elegräk tä alar çeçen diasporasınıñ nindider ciınnar ütkärü turındağı üteneç – sorawların gel kire qağıp kilä ide. Bu yulı da şulay bulğan. Lom Ali İsrailov üze bu könnärdä Çeçnyädäge iskä alu çaralarında qatnaşa. Ä çeçennarnıñ Başqortstandağı aqsaqalı, imam – xatib, Ufada näşer itelüçe «Islam i mir» isemle gäzit möxärrire Mäxmüt xaci xäzrät Xaqiev bezgä äñgämäsendä Ufada yäşäwçe çeçennarnıñ bu yäkşämbe deportatsianıñ 60 yıllığı uñayınnan mäçettä ğibadätlär qıluı xaqında söyläde häm, ğomumän, bu faciğäğä qağılışlı fikerläre belän urtaqlaştı.
Audio (Mäxmüt xaci xäzrät Xaqiev):
"Böten demoqratik illärdä bügen çeçennarnı häm inğuşlarnı deportatsialawnıñ 60 yıllığın kiñ bilgelilär. Ämma Rusiädäge matbuğatta bu faciğä turında bik az yazalar. Qısqa ğına xäbärlär genä birälär. Ä bit çeçennarnıñ sörgengä quılğanda 50 prosentı mal wağonnarında yulda hälaq bulğan. Başqortstanda yäşäwçe çeçennar bu yäkşämbedä Ufa mäçetlärendä qorbannar istälegenä ğibadätlär qıldıq, qorbanğa mallar çaldırdıq. Bergäläp namazlar uqıdıq. Ämma şunısı borçıy Çeçnyädä bügenge köndä dä genotsid däwam itä. Terrorizm belän köräşäbez digän sıltaw belän ällä küpme keşelärne yuq itälär. Bigräk tä yäş çeçen yegetläre ezsez –xäbärsez yuğala. Suğışnı tuqtatırğa ciınuçı da yuq. Çönki bu kemnärder öçen, yäğni qan qoyıp aqça eşläwçelär öçen bik faydalı häm otışlı."
Sez Başqortstanda yäşäwçe çeçennarnıñ aqsaqalı, imam-xatip, Mäxmüt xaci xäzrät Xaqievnıñ fikerlären tıñladığız.
«Azatlıq» radiosı öçen Ufadan Fänis Fätxi.
Tatarstanğa kilgändä, Tatar İctimaği Üzägendä kürsätelgän filmnär häm Çallıda ütkän piket turında programmabıznıñ Tatarstan xäbärläre öleşendä tıñlıy alasız. Çeçen-inguşlarnı sörgengä cibärügä 60 yıl tuluğa bağışlanğan programmabıznıñ bu öleşen deporatsiägä bağışlanğan Çeçen cırı belän tämamlıybız.
Muzıyka
Färit İdelle, Praga
Audio
Sez Tönyaq Kafkaz redaksiäse xezmätkäre Ruslan Şamayevne tıñladığız. Şuşı ängämädän soñ, qulğa alınğan Ponomarev häm Xramovlar azat iteldelär. Xramov irekkä çığarılğannan soñ bolay dide.
Audio
1957-nçe yılda Xruşçov çorında ğına çeçen-inguşlarğa yağılğan ğäyep köçtän çığarıldı häm alarğa tuğan cirlärenä qaytırğa röxsät itelde. Läkin,unar meñärlägän çeçen-inguş Qazaxstanda qaldı häm xäzer alar Qazaxstan vatandaşları. Almata şähärendäge çeçen oyışması Vainaxnıñ citäkçese Ahmed Muradov sörgengä 60 yıl tulu uñayınnan xäbärçebezgä bolarnı belderde.
Audio
Ä inde Alamata şähärendäge Çeçen disporasınıñ citäkçelärennän berse Amançı Gunaşev bolay dide.
Audio
"Çeçen İnguşlarnı deportatsiälägändä miña ber yäş ide Bez ul vaqıttan birle Qazaxstanda yäşibez. Qazaxstandağı Çeçen häm inguşlarnıñ sanı 75 meñ Alar Qazaxstan vatandaşı."
Berençe Çeçnä suğışı vaqıtında 12 meñ häm ikençe Çeçnä suğışında tağı da küberäk Çeçen Qazaxstanğa qaçıp çıqtı. Qazaxstan xakimiätläre alarnı cılı qabul itte dip äytep bulmıy. İ ñ möhime alarğa möxäcir statutı tanılmadı. Küräseñ Qazaxstan xakimiätläre, Russiä prezidentı Putinneñ Çeçnädä vazğiät normallaşa digän süzlären yalğanlamas öçen monı eşli torğandır. Lekin, alarnı terkämäv säbäple, şuşı çeçennär Russiägä kire cibärelü qurqınıçı astında yäşilär. Annan başqa alar eşkä urnaşalmıylar, balaların mäktäpkä cibärä almıylar. Şulay uq Mäskävdä räxen alu kebek vaqiğälärdän soñ, Qazaxstandağı küpkenä çeçennär başbaştaqlarça qulğa alına häm ezärleklänä. İnde sörgenneñ 60 yıllığınıñ Başqortostanda niçek iskä alınuı xaqında Ufadağı xäbärçebez Fänis Fätxi bolarnı xäbär itte:
Başqortstanda bügenge köndä 1 meñ yarımnan kübräk çeçennar yäşi. Alarnıñ ike yözgä yaqını törle yuğarı uqu yortlarında uquçı taliplar, ä qalğannarı republikanıñ härtörle şirkätlärendä häm oyışmalarında namuslı xezmät itüçe törle hönär iäläre. Ufada çeçennarnıñ «Bart» isemle milli-mädäni üzäge dä eşläp kilä. Anı soñğı yıllarda Lom Ali İsrailov citäkli. Çeçennarnı üz Watannarınnan sörgengä quuğa 60 yıl tulunı Başqortstanda da nindider miting, ciın belän bilgeläw xaqında ul republik citäkçelärenä möräcäğät itkän bulğan. Ämma anıñ bu täqdimenä Başqortstan xakimiatları bitaraf qalğan. Elegräk tä alar çeçen diasporasınıñ nindider ciınnar ütkärü turındağı üteneç – sorawların gel kire qağıp kilä ide. Bu yulı da şulay bulğan. Lom Ali İsrailov üze bu könnärdä Çeçnyädäge iskä alu çaralarında qatnaşa. Ä çeçennarnıñ Başqortstandağı aqsaqalı, imam – xatib, Ufada näşer itelüçe «Islam i mir» isemle gäzit möxärrire Mäxmüt xaci xäzrät Xaqiev bezgä äñgämäsendä Ufada yäşäwçe çeçennarnıñ bu yäkşämbe deportatsianıñ 60 yıllığı uñayınnan mäçettä ğibadätlär qıluı xaqında söyläde häm, ğomumän, bu faciğäğä qağılışlı fikerläre belän urtaqlaştı.
Audio (Mäxmüt xaci xäzrät Xaqiev):
"Böten demoqratik illärdä bügen çeçennarnı häm inğuşlarnı deportatsialawnıñ 60 yıllığın kiñ bilgelilär. Ämma Rusiädäge matbuğatta bu faciğä turında bik az yazalar. Qısqa ğına xäbärlär genä birälär. Ä bit çeçennarnıñ sörgengä quılğanda 50 prosentı mal wağonnarında yulda hälaq bulğan. Başqortstanda yäşäwçe çeçennar bu yäkşämbedä Ufa mäçetlärendä qorbannar istälegenä ğibadätlär qıldıq, qorbanğa mallar çaldırdıq. Bergäläp namazlar uqıdıq. Ämma şunısı borçıy Çeçnyädä bügenge köndä dä genotsid däwam itä. Terrorizm belän köräşäbez digän sıltaw belän ällä küpme keşelärne yuq itälär. Bigräk tä yäş çeçen yegetläre ezsez –xäbärsez yuğala. Suğışnı tuqtatırğa ciınuçı da yuq. Çönki bu kemnärder öçen, yäğni qan qoyıp aqça eşläwçelär öçen bik faydalı häm otışlı."
Sez Başqortstanda yäşäwçe çeçennarnıñ aqsaqalı, imam-xatip, Mäxmüt xaci xäzrät Xaqievnıñ fikerlären tıñladığız.
«Azatlıq» radiosı öçen Ufadan Fänis Fätxi.
Tatarstanğa kilgändä, Tatar İctimaği Üzägendä kürsätelgän filmnär häm Çallıda ütkän piket turında programmabıznıñ Tatarstan xäbärläre öleşendä tıñlıy alasız. Çeçen-inguşlarnı sörgengä cibärügä 60 yıl tuluğa bağışlanğan programmabıznıñ bu öleşen deporatsiägä bağışlanğan Çeçen cırı belän tämamlıybız.
Muzıyka
Färit İdelle, Praga