Accessibility links

Кайнар хәбәр

UNESCO general direktorı Koïchiro Matsuura: "Ana tele mäğärif sistemasında töp urın alıp torırğa tieş"


21 Fivral köne Berläşkän Millätlärneñ Mäğärif, Fän häm Mädäniät oyışması tarafınnan Xalıqara Ana köne itep bilgelängän. Bıyıl ul şimbägä turı kilde, şul säbäple UNESCOnıñ Parijdağı baş-fatirında räsmi çaralar bügen itä. UNESCO general direktorı Koïchiro Matsuura, üzeneñ qotlaw süzendä, Ana tele mäğärif sistemasında iñ keçkenä yäştän ük töp urın alıp torırğa tieş, dip belderde.

UNESCO general direktorı Koïchiro Matsuura üzeneñ çığışında küptän tügel ütkärelgän tikşerenü näticälärenä tayandı. Bu tikşerenügä kürä, belemne ana telendä birü iñ yuğarı näticälär birä. Belem, başlap ana telendä, häm moña östäp, räsmi-däwlät telendä birelgän oçraqta balalarnıñ qızıqsınuwı, üzläşterü säläte bermä-ber arta ikän.

Bügen dönyada barlığı 6-dan alıp 7 meñgä qädär tel bar sanala. Ğalimnär farazına qarağanda şuşı ğasır eçendä bu tellärneñ kimendä 40 protsentı ülep betäçäk. İñ qızığı, dönyanıñ küpçelege bu yuğaltunı sizmi dä qalırğa mömkin. Ni öçen disägez, menä bu sannarğa iğtibar itegez: dönyadağı tellärneñ 95 protsentında cir şarındağı xalıqnıñ ni barı 4 protsentı söyläşä. Ä bit bu tellärneñ xärberse dönyanıñ mädäni xäzinäsendä ayırım cäwhär bulıp tora. Tanılğan tel belgeçe, "Tel üleme" dip atalğan kitap avtorı David Chrystal, Azatlıqqa birgän äñgämäsendä bolay dide:

Audio (David Chrystal)

"Tellär törlelege ul – keşeçelek törlelege digän süz. Törle şartlarğa yaraqlaşu säläte arqasında keşeçelek bu planetada uñışqa ireşte. Tel isä – biologik sälätneñ intellektual töre. Här tel dönyağa üz qaraşın täqdim itä. Nindi dä bulsa telne yuğaltqan sayın bez dönyağa ber qaraşnı yuğaltabız."

Xäzer ğalimnär şuşı tellärne saqlap qalu kiräklege turında çañ suğa. Bu maqsatta dönyada berniçä oyışma tözelde. Şularnıñ berse – Angliädä urnaşqan Qurqınıç astında qalğan tellär cämğiäte. Cämğiätneñ prezidentı Nicholas Ostler, Azatlıqqa bolay dide:

Audio (Nicholas Ostler)

"Xäzerge waqıtta dönyada tellärneñ xäle qurqınıç diergä bula. Bügen barlığı 6-dan alıp 7 meñgä qädär tel bar sanala. Urtaça alğanda, här teldä 6 meñläp keşe söyläşä. Dimäk, tellärneñ kübesendä 6 meñnän dä azraq keşe söyläşä."

Tögälräk äytkändä, dönyada xättä ni barı berniçä distä keşe söylöşkän tellär bar. Alar lingvistlar tarafınnan yazılıp ta alınmağan. Mondıy tellärgä bügen-irtägä yuqqa çığu qurqınıçı yanıy.

Bezneñ tıñlawçılar söyläşkän tatar-başqort tellärenä, älegä andıy qurqınıç yanamıy şikelle. Läkin uylanırlıq närsälär dä yuq tügel. Rusiädä tatar tele ikençe tel sanala. Ä menä şuşı statusqa bäräbär Rusiä töbäklärendä citärlek mäktäplär, mäglümät çaraları, radio, televidenie tapşıruları barmı?

Tatarstannıñ üzendä xalıqnıñ zurraq öleşe öçen Ana tele bulğan tatar tele däwlät tele däräcäsenä iä. Şul uq waqıtta, däwlät oyışmalarında, räsmi urınnarda, parlamentta, ictimağıy urınnarda, mäglümät çaralarında, mäktäplärdä iñ yış yañğırağan tel tatar tele tügel. Alay ğına tügel, äledän-äle mäktäplärdä tatar tele däreslären kimetü ixtimalı turında xäbärlär kilep tora. Şuşı wazğiät öçen cawaplı räsmilärgä, UNESCOnıñ general direktorı Koïchiro Matsuura bügen, Xalıqara Ana tele köne uñayınan, "Ana tele mäğärif sistemasında töp urın alıp torırğa tieş" digän kisätü yasadı.

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG