Küptän tügel Yekaterinburg şähäreneñ tatar cämäğätçelege Sverdlov ölkäseneñ “Aq qalfaq” isemle xatın-qızlar cämğiäte citäkçese, Tatarstannıñ Uraldağı daimi wäkillege qarşında oyıştırılğan tatar yäkşämbe mäktäbenä nigez saluçı, uqıtuçı Tañçulpan apa danovanıñ citmeş yıllıq yubileen bilgeläp ütte. Anı tormış bäyräme belän qotlarğa dip küpsanlı uquçıları, tuğannarı, klasstaşları, dusları, tatar milli oyışmaları citäkçeläre cıyıldı.
Tormış digän närsä ber mizgel kebek kenä bula ikän ul. Äylänep qarasañ, ozın-ozın yullar ütelgän, bik küp eşlär başqarılğan, ämma här waqiğa äle kiçä genä bulğan kebek.
Tañçulpan apanıñ äti-änise, tamırları Tatarstannan, Quqmara yağınnan. Yazmış cilläre alarnı Böyek Watan suğışına qädär ük Uralğa, Sverdlovski şähärenä alıp kilgän. Suğışqa qädärle görläp torğan Ural tatarlarınıñ milli tormışınıñ näq üzägendä qaynağan keşelär bulğannar alar. Ul waqıtlarda eşläp kilgän “Sotsializm yulı” isemle tatar gazetası eşçänlegendä dä, tatar teatrı tormışında da iñ aktiv qatnaşuçılar alar bulğannar. Öylärenä yış qına qunaq bulıp kilä torğan mölayım yözle apa-abıylarnıñ cıyılışıp utıruları, ul çaqtağı bäyräm ruxı balaçaqnıñ iñ matur xatiräläre bulıp istä qalğan. Bäläkäy Çulpannıñ küñelenä şul waqıttan birle ük señep qalğan qäderle moñnar bu kiçädä anıñ dusları tarafınnan büläk bulıp yañğıradı.
Çulpan apanıñ klasstaş dusları kiçädä zur zäñgär küzle, awır qalın tolımlı, böterçek kebek citez, tınğısız qıznıñ mäktäp häm yäşlek yılların bik cılı itep iskä aldılar. Xoday törle yaqlap sälätne öyep birgänlektänme, uqıtuçıları Çulpanğa bik olı kiläçäk yurıylar. Mäktäpne tämamlağaç, uqıtuçı hönären saylıy Çulpan. Bik küp yıllar buyı matematika uqıtuçısı bulıp eşlägän ul. Tügäräk bäyrämenä kilgän uquçıları bügenge köndä inde zur-zur urınnarda xezmät itälär, ämma üzläreneñ yaratqan uqıtuçıları aldında bügen dä olı xörmät belän baş iälär.
Tañçulpan apa üze şayarıp äytüençä, anıñ çın ğömere layıqlı yalğa çıqqannan soñ ğına başlanıp kitä. Monnan unbiş yıllar çaması elek, tatar milli xäräkäteneñ canlanıp qına kilgän çaqlarında tınğısız xolıqlı Tañçulpan Jdanova ciñ sızğanıp ictimaği eşlärgä totına. Ul citäklägän “Aq qalfaq” xatın-qızlar oyışması balalar yortlarındağı yätimnärne dä, olı yäştäge millättäşlärebezne dä iğtibarsız qaldırmıy. Ölkädä yäşäwçe suğışta qatnaşqan tatar xatın-qızların barlap, alar belän bergä xäter kiçäläre ütkärü diseñme, tatar xatın-qızlarınıñ borınğı kiem ürnäklären öyränep, üz qulları belän tekkän böten ber milli kiemnär kolleksiäsen tözü diseñme – berse dä qalmıy.
Ämma haman da ber närsä tınğılıq birmi Tañçulpan xanımğa – ul tel mäs’äläse. Ğomere buyı çit cirlärdä yäşäp, tuğan telen, ädäbiäten, mädäniäten citärlek däräcädä belmäwenä bik eçe poşa anıñ. Tatar yäkşämbe mäktäbe açıp cibärep, uquçıları belän bergä üze öyränä ul telne. Tumıştan kilgän säläte, tınğısızlığı, ezlänüläre iskitkeç näticä birä – Tañçulpan apa Jdanova üz metodikası belän tuğan telne öyrätüçe iñ yaratqan uqıtuçı bulıp kitä. Anıñ däreslärenä balalardan tış äbilär dä, änilär dä, ätilär dä bik yaratıp yörilär. Biregä yörüçelär arasında qatnaş ğailälärdän çıqqan balalardan tış, çın rus keşeläre bik küp. Şularnıñ berse – Sergey Niqolayıwiç Çulpan apanıñ tuğan könenä bağışlap tatar telendä maxsus şiğer dä öyränep kilgän. Anıñ tatar süzlären tırışıp, cirenä citkerep, intonatsiälären tögäl itep äytergä tırışıp ul şiğerlärne matur itep uquı tıñlawçılarnı şaqqattırdı.
Tañçulpan apanıñ yaratqan uquçılarınıñ berse – Gölfiä Boxarova. Monnan cide yıl elek ike sabıyın – Bulat belän Alsunı citäkläp tatar yäkşämbe mäktäbenä uqırğa alıp kilgän Gölfiä üze dä iñ tırış uquçı bulıp kitä. –“Min tatar telen belmim dip äytä almıym, - di tumışı belän Tatarstan qızı bulğan Gölfiä, - ämma bu mäktäpkä kilep küpme yaña närsälärgä öyränäbez bez. Salix Säydäşev diseñme, Röstäm Yaxin diseñme... Çäynäp kenä tügel, awızğa ballap qaptıra belä ul bezneñ Çulpan apa. Şundıy tämle itep öyrätä ul bezne tuğan telebezgä. Annan soñ bez ber fikergä kildek – cırda süzne yalğış itep äytep bulmıy. Tuğan telne tatar cırı aşa öyränü tizräk tä, ciñelräk tä. Tañçulpan apanıñ telne öyränügä qızıqsındıru öçen yañadan-yaña närsälär uylap çığaruı bezne soqlandıra, anıñ fantaziäse çiksez”.
Cideşär yıl här yäkşämbe sayın böten eşne taşlap daimi wäkillek urnaşqan yorttağı tatar mäktäbenä yögerüneñ sere närsädä ikän soñ? Niçek şulay qızıqsındıra alğan, üz omtılışların uquçılarına señderä alğan Çulpan apa? Ğomumän, andıy keşelär siräk bula torğandır. Üz eşenä çın küñeldän birelgän, annan täm taba belgän bäxetle keşelärneñ berse ul.
Ğömeren keşelärgä, igelekle eşlärgä bağışlağannar aldında yıllar köçsez axrı. Citmeş yäşlek yubileenda da Tañçulpan apa uncide yäşlek qızlar kebek yılmaya, küzläre oçqınlı, tawışı kör. “Min bik bäxetle, - di Tañçulpan apa Jdanova, - Minem tamırlarım bik nıq. Minem äti-äniem, äbi-babalarım çın tatarlar bulğannar. Minem yaratqan eşem bar, minem balam – qızım bar, onığım bar, minem uquçılarım bar – alar bar da miña yäşärgä köç birälär. Min bik bäxetle”.
Eşlägän eşlärennän täm tabıp, tazalıq belän ozın ğömer itüen telise kilä aña.
Fäwiä Safiullina, Yekaterinburg.
