Yevropanıñ ğömüm sıyınu sisteması, dip atalğan älege dokument inde berniçä yıl tikşerelä, xörmätle tıñlawçılar. Amsterdamda ireşelgän kileşü nigezendä ul maynıñ berendä ğämälgä kerergä tieş ide. Düşämbedä beryulı berniçä xalıqara oyışma urtaq belderü yasap, bu yaña qağidälär keşe xoquqların ğına tügel, Yevropa illäreneñ üz östenä alğan yöklämälären dä bozu bulaçaq, dip alarnı yuqqa çığarırğa çaqırdı. Äytergä kiräk, qaçaqlar häm keşe xoquqların yaqlaw oyışmalarınıñ bolay bergäläp çañ suqqanı yuq ide äle. Yevropa Komissiäse isemenä yazılğan xatnı ber distä oyışma imzalağan, şul isäptän, Human Rights Watch, Amnesty İnternational, Çiklärne tanımağan Tabiplar, Yevropanıñ Qaçaqlar häm Sıyınu Şurası.
Xatnı imzalawçılar fikerençä, bu yaña qağidälär Yevropağa qaçaqlar ağıla başlıy, digän yalğan qotqı tä''sirendä yazılğan, näticädä dokument xalıqara qanunnarğa qarşı kilä. Yevropanıñ Qaçaqlar häm Sıyınu Şurası wäkile Maria-Tereza Gil-Bazo süzlärençä, BMOnıñ Qaçaqlar komissarı, başqa oyışmalar, küp tapqır citeşsezleklärne tözätergä çaqırğan, ämmä bu möräcäğätlär cawapsız qalğan. Axır çitkä bezneñ başqa çarabız yuq, bez Yevropa Berlegenä möräcäğät itep, bu qağidälärne yuqqa çığarırğa çaqırabız, di Amnesty İnternational wäkile Daphne Bouteillet Paquet. Yevropa Komissiäse isemenä yazğan xatlarında xalıqara oyışmalar yaña dokumentnıñ borçu uyatqan urınnarın sanap kitkän. Misal öçen:
– ägär qaçaqnıñ üz ile imin dip sanala ikän, yaña qağidä nigezendä, Yevropada sıyınu xoquqı alu aña awırraq bulaçaq. Xoquq yaqlawçılar fikerençä, ilneñ imin dip sanaluwı, ayırım şäxeskä qurqınıç yanamıy digän süz tügel, anı borıp cibärü – keşe xoquqların bozu bulaçaq.
– yä isä, dokumentta tağın "öçençe ilneñ iminlege" digän töşençä bar, yänäse, qaçaqnı üz ilenä bulmasa, öçençe ber ilgä borıp cibärergä bula. Xat avtorları yazuınça, bu döres tügel, "imin il" digän töşençäne härkemgä ber däräcädä qullanıp bulmıy. Kem öçender bu il imin bulsa, başqa beräw öçen – iminsez bulırğa mömkin.
– nixayät, yaña qağidälärdä, qaçaqnıñ eşe tikşerelgän däwerdä, aña sıyınu sorağan ildä qalıp toru xoquqı qaralmağan. Yağni ul yänä aña qurqınıç tudırğan ilenä kitergä mäcbür bulaçaq. Xoquq yaqlaw oıyşmaları belderüençä, bu 1951 yılğı Qaçaqlar Konvensiäsen häm başqa qanunnarnı bozu bulıp tora.
Qısqası xoquq yaqlawçılar fikerençä, Yevropa Berlegeneñ bu yaña qağidäläre küp kenä qaçaqlarnıñ tormışın qurqınıç astına quya. Yevropada qalu öçen tulı nigezläre buluğa qaramastan, alar şuşı yaña dokument arqasında, üz illärenä qaytıp kiterä mäcbür bulaçaq. Xalıqara xoquq yaqlaw oyışmaları älege dokumentnı tözätergä, yuq isä, ğämäldän çığarırğa çaqıra.
Ali Gilmi, Praga
Xatnı imzalawçılar fikerençä, bu yaña qağidälär Yevropağa qaçaqlar ağıla başlıy, digän yalğan qotqı tä''sirendä yazılğan, näticädä dokument xalıqara qanunnarğa qarşı kilä. Yevropanıñ Qaçaqlar häm Sıyınu Şurası wäkile Maria-Tereza Gil-Bazo süzlärençä, BMOnıñ Qaçaqlar komissarı, başqa oyışmalar, küp tapqır citeşsezleklärne tözätergä çaqırğan, ämmä bu möräcäğätlär cawapsız qalğan. Axır çitkä bezneñ başqa çarabız yuq, bez Yevropa Berlegenä möräcäğät itep, bu qağidälärne yuqqa çığarırğa çaqırabız, di Amnesty İnternational wäkile Daphne Bouteillet Paquet. Yevropa Komissiäse isemenä yazğan xatlarında xalıqara oyışmalar yaña dokumentnıñ borçu uyatqan urınnarın sanap kitkän. Misal öçen:
– ägär qaçaqnıñ üz ile imin dip sanala ikän, yaña qağidä nigezendä, Yevropada sıyınu xoquqı alu aña awırraq bulaçaq. Xoquq yaqlawçılar fikerençä, ilneñ imin dip sanaluwı, ayırım şäxeskä qurqınıç yanamıy digän süz tügel, anı borıp cibärü – keşe xoquqların bozu bulaçaq.
– yä isä, dokumentta tağın "öçençe ilneñ iminlege" digän töşençä bar, yänäse, qaçaqnı üz ilenä bulmasa, öçençe ber ilgä borıp cibärergä bula. Xat avtorları yazuınça, bu döres tügel, "imin il" digän töşençäne härkemgä ber däräcädä qullanıp bulmıy. Kem öçender bu il imin bulsa, başqa beräw öçen – iminsez bulırğa mömkin.
– nixayät, yaña qağidälärdä, qaçaqnıñ eşe tikşerelgän däwerdä, aña sıyınu sorağan ildä qalıp toru xoquqı qaralmağan. Yağni ul yänä aña qurqınıç tudırğan ilenä kitergä mäcbür bulaçaq. Xoquq yaqlaw oıyşmaları belderüençä, bu 1951 yılğı Qaçaqlar Konvensiäsen häm başqa qanunnarnı bozu bulıp tora.
Qısqası xoquq yaqlawçılar fikerençä, Yevropa Berlegeneñ bu yaña qağidäläre küp kenä qaçaqlarnıñ tormışın qurqınıç astına quya. Yevropada qalu öçen tulı nigezläre buluğa qaramastan, alar şuşı yaña dokument arqasında, üz illärenä qaytıp kiterä mäcbür bulaçaq. Xalıqara xoquq yaqlaw oyışmaları älege dokumentnı tözätergä, yuq isä, ğämäldän çığarırğa çaqıra.
Ali Gilmi, Praga