Accessibility links

Närsä ul Sedna? Marsta kemnär yözgän? Tatarça Windows qayçan bulaçaq?


Säläm duslar, bügen yäkşämbe, yal köne, şuña kürä, köndälek mäşäkätlärne çitkä quyıp, ällä nigä ber bulsa da, biegräk närsälär, Cihan-yoldızlar turında söyläşep alıyq äle. Ğalimnärgä ışansañ, adäm balasına bu da kiräk ikän. Tapşırunıñ ikençe öleşendä Qazannan çitkä kitep tatarlığın tapqan, İnternetta ğäcäyep säxifälär açqan fidäqär tatar yegete belän äñgämä bulaçaq.

İğtibar ittegezme, bügenge könneñ yazılışı da üzençälekle ikän, gel 4lärdän tora: ğasırnıñ 4nçe yılı, yılnıñ 4nçe ayı, citmäsä, aynıñ dürtençe köne, xäyerle bulsın.. Könçığış xalıqlarda, yapon-qıtaylarda 4 sanı bäxetsez sanala dilär, xastaxanälärneñ kübesendä 4nçe qatlar, 4nçe bülmälär yuq. Ä menä «sannar patşası» Pythagor 4ne, kiresençä, Cihannıñ ülçäme dip atağan. Çınlap ta, uylap qarasañ, bu san küp närsäneñ nigezendä yata: äytik, tabiğättä 4 törle köç buluı mäğlüm: elektrmagnit, gravitatsiä, köçle häm zäğif köçlär; matdäneñ 4 xaläte bar: qatı, sıyıqça, gaz häm plazma; annarı, 4 yağıñ qibla digändäy, 4 yünäleş bar: könyaq, tönyaq, könçığış, könbatış. Bezneñ xalıq öçen dä bu san qurqınıç dimäs idem. Qör''ändä ul 14 tapqır telgä alına. Şul isäptän, Än-Nissa, yağni xatın-qızlar digän 4nçe sürädä.

Sedna – Qoyaş sistemasında yaña planeta

Cihan digännän, işettegez mikän, şuşı könnärdä amerikan ğalimnäre teleskop yärdämendä, bez yäşäp yatqan Qoyaş sistemasında yaña planeta açtı. Cirdän 10 milliard çaqırım yıraqlıqta, diametrı 2000 km çaması, yağni älegä iñ keçkenä planeta sanalğan Pluto zurlığında. Yaña planetağa Sedna digän isem quşıldı, eskimos xalıqlarda Okean Allası iseme. Dimäk, belep torığız, bezneñ xäzer 10nçı planetabız buldı. Mäktäp däserleklärendä ul älegä yuq, minem qız uqığan mäktäptä balalar bu planeta turında mäglümätne kitapqa üzläre östäp yazırğa tieş. Sedna Mars şikelle qızğılt töstä, bik çista bulırğa tieş dilär, ä menä anda can äsäre barmı yuqmı, bu soraw älegä açıq.

Marsta tozlı su bulğan – ä tormış?

Ul arada Marsnıñ üzendä tormış ezläw bik qızu bara. Ber qarasañ, şaq qatırlıq närsä bit. Ölkänräk yäştäge tıñlawçılar xäterlider, distä yıllar elek «Marsta tormış barmı?» digän sorawğa bitaraf qaluçı yuq ide. Bu sixri planeta turında bixisap xıyalıy äsärlär yazıldı, qurqınıç marsiannar turında filmnar töşerelde. Ällä zamana üzgärä, ällä bez, bügen bezne berni belän şaqqatırıp bulmıy. Ä bit Cirdän yözlägän million çaqırım yıraqlıqta, Ğäläm buşlığında, bu planetada xäzerge waqıtta amerikannar cibärgän ike robot tägäräp yöri. Alar töşergän sürätlärne härkem İnternetta kürä ala. Amerikanıñ Ğäläm İdaräse NASA Internet säxifäsenä quyılğan bu ğäcäyep sürätlärne qarağanda, üzeñ şunda basıp torğan kebek xis tua.

Şuşı könnärdä Yevropanıñ Mars tiräli äylänep yörgän Mars Express iärçene anda metan gazı buluın rasladı. Galimnär fikerençä, bu Marsta tormış bulğanın isbatlıy ala. Bu gaz ike yul belän barlıqqa kilä ala: yä tere vulkannardan (alar Martsa älegä tabılmağan), yä mikroblardan. Marstağı robotlar metannıñ qaydan çığuın açıqlıy almıy, çönki alarnıñ gaz "isni" torğan cixazları yuq. Andıy cixazlar Yevropanıñ Beagle aparatında bar ide, tik ul Marsqa kilep citkäç ezsez yuğaldı. Anıñ urınına amerikan robotlorı tufraqnı tikşerä belä, häm bu taraftan ğäcäyep açış yasadı. Meridiani isemle yassılıqqa töşep utırğan Opportunity robotı tirä yaqtağı taşlarnı, alarda qalğan ezlärne tikşerep, bu urında qayçandır tozlı su bulğan digän näticä yasadı. NASAnıñ fänni citäkçese Ed Weiler bu ğäcäyep xäbärne bolay citkerde:

[ Ed Weiler ] "Meridiani''dağı taşlar tozlı su eçendä formalaşqan buluğa oşağan. Bu ğäcyep açış. Astrobiologiä fänenä monıñ ğäcäyep yoğıntısı bulaçaq."

Ul sunıñ küläme turında ğalimnär älegä özderep äytä almıy. Zur diñgez bulğanmı anda, keçkenä külme? Marsnı öyränü programmasınıñ baş ğalime Steve Squyres, sunıñ küläme şaqtıy bulğan dip sanıy:

[ Steve Squyres ] "Bez, bu taşlar su eçendä yatıp formalaşqan, dip äyterlek citdi dälillär taptıq. Yağni süz say çişmä turında tügel, ä kerep yözerlek su turında bara."

Ğalimnär fikerençä, Mars diñgeze şaqtıy tirän häm tozlı bulğan. Ämmä bu anda tormış bulğan dip äytergä nigez biräme?

[ Steve Squyres ] "Mondıy möhit tormış öçen bik qulay. Bulğanmı anda tormış yuqmı, älegä özderep äytä almıybız. Läkin tormış öçen qulay möhit çınlap ta bulğan."

Xäyer, cawapası sorawlar äle baytaq. Ul diñgez nindi zurlıqta bulğan, berdänber bulğanmı, yä isä alar küp bulğanmı, daimi diñgezme, waqıtlımı? Soñğı açışlar cawap ezläwgä yul açır dip kötelä. Küptän tügel NASA üzeneñ yaña Ğäläm programmasın iğlan itte. Kongress raslağan oçraqta, aldağı distä yıllarda Ayda maxsus stansiä tözep, şunıñ nigezendä Marsqa xättä keşe cibärü küzdä totıla. Kem belä, bälki şulay ğälämdäşlärebez dä tabılır?

Tatar internetın fidaqärlär kütärä

Yarıy, inde cirgä töşergä waqıt, xörmätle tıñlawçılar. Cir planetasında 6 qitğa bar dibez. Ä menä bötendönya kompüter çeltäre, İnternettı küplär xäzer 7nçe qitğa dip yörtä. Fän tapşıruı bu vurtual dönya, bigräk tä, anıñ tatar öleşe turında yaralğan waqıtınnan birle söyläp kilde. Belüegezçä, xäzer Azatlıqta Bikä Timerovanıñ Tatnet digän maxsus tapşıruı bar. Ul näq menä Tatar İnternetına bağışlanğan. Şulay dä bügenge Fän tapşıruında, min dä bu ölkägä suğılıp çığarğa buldım. Şöker, İnternetta tatar säxifäläre arta bara. Aralarında şaqtıy sifatlıları da bar. Küp oçraqta alar fidäqär yegetlär tarafınnan eşlänä. Bügen min sezne şularnıñ berse, Germaniädä torıp ğäcäyep tatar säxifäläre icat itep yatuçı Albert Bolğari belän tanıştırırğa buldım. Xäzer sezgä anıñ belän äñgämä täqdim itäm.

[ Albert Bolğari, äñgämä ]

Qızıqsınuçılar bulsa Albert yasağan säxifälärneñ adresların qabatlap äytäm: tugan-tel.at.tt häm kitapxane.at.tt. Kerep qarağız, üzegezgä küp faydalı äyberlär tabırsız. Äñgämä betkännän soñ Alberttan xat kilep töşte. Ğafu, onıtqanmın, İnternetta ädäbi äsärlär tuplağan tağın ber, "Tatar cäwhärläre" digän säxifä bar, anı da telgä alsağız ide, digän. Ul säxifäneñ adresı: www.tatar.kz. Anı Qazaxstanda yäşäwçe Şamil Säxäütdinov isemle tağın ber fidaqär yeget yasağan. Yalığşmasam, Şamilne uzğan yıl Alsu Qormaş üzeneñ Möhacirlek tapşıruına çaqırğan ide.

Fängä birelgän waqıt şunıñ belän betep kilä, xörmätle tıñlawçılar. Germaniä digännän, axırda sezne Berlindağı Tatar-Başqort üzägennän kilgän ber xäbär belän tanıştıram. Xäterläsägez uzğan yıl anda görläp Tatar mädäniäte könnäre ütte. Azatlıq bu turıda söylägän ide. Berlin tatarları çirattağı çarağa äzerlänä. 26-30 April könnärendä Berlinnıñ İrekle Universitetı qarşındağı Türkologiä İnstitutında Tatar Mädäniäte atnası ütäçäk. Miña kilgän programmağa qarağanda anda Tatar tele häm mädäniäte turında citdi söyläşü kötelä, tanılğan ğalimnär çaqırılğan. Nasip bulsa, bu turıda söylärbez äle. Soraw, fiker, täqdim, kiñäşläregez bulsa – räxim itegez, bezneñ adres şul uq: www.azatliq.org.

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG